Thursday, November 17, 2011

Scrub Typhus

Scrub Typhus Natna Mizoramah (Dr Samuel-a)

Kaihtawi:

Chigger's Scrub Typhus hi Mizoram leh India ram mai bakah khawvel hian Indopui II hnu lamah a hmel a hmu tam lo hle mai a. Japan rama hmuhchhuah hmasak ber niin, a tamna hmun chu Asia chhim lam leh pacific-ah te a ni ber a, tin, "tsutsugamushi triangle" an tih Japan leh far-eastern Russia atanga Australia hmar lam, tin, Pakistan leh Afghanistan thlengin a bial bawk. India ramah pawh state hrang hrangin an lo nei tawh a. South India ah te pawh kum 2001 thlasik lai vel khan outbreak a lo awm tawh a ni. North-east ah hriat theih chinah chuan Meghalaya leh Assam-in an report tawh a. Hman laiin manipur imphal-ah pawh hmuh a ni tawh a, tuna an dinhmun hriat mai a harsa a, mahse RIMS medical college ah khi chuan tun hnaiah report a awm lo niin a lang. Keini ramah hian a lo thleng ve mek a. Amaherawhchu, he natna hian lanchhuah dan bik chiang taka han thliarhranna a neih loh avangin hriatthiam a harsa hle a, awlsam tea antibiotic bik hmanga tihdam theih a nih laiin, diagnose fuh loh erawh chuan natna khirhkhan tak tak a thlen thei a. Thihpui tham tak a nih avangin he natna hi a hunlaia hriatchhuah vat a tulin, mipui nawlpui pawhin kan hmelhriat a tul ta.

Natna Hrik :

Scrub Typhus hi a thlentu chu Orientia tsutsugamushi,Rickettsial diseases an tih zing ami a ni a, Spotted fever an tih zingah an dah bawk. Hei hi hrik pakhat 'Chiggers' (0.2-0.4 mm a lian) an tih seh atanga kaichhawn a ni a. A seh atanga ni 6-20 (avg 10 days) velah a natna hi langchhuak thin.

Nat dan :

He natna hian lanchhuah dan bik tak (pathognomic signs and symptoms) a nei lem lo a, hei vang tak hian hriatchhuah emaw han rinhlelh mai pawh a har hle. A tlangpui chuan khawsik leh taksa na tein an rawn kal a, thal be bawk (lymphadenopathy) te an nei thei a, nikhaw hre lo deuh thaw a rawn kal te pawh an awm. Naupang ah kawthalo leh luak te, vual te pawh an awm thin. Tin, nuin a nau pai laiah a kaichhawn thei bawk (vertical transmission) tih hmuhchhuah a ni tawh. Heng bakah hian lanchhuah dan leh natna dang thlentir theih hrang hrang a nei a, chungte chu:

1) Vunah: A hrik ( Chigger)-in a sehna hnuhma vunah hmuh tur a awm thin tlangpui a, hei hi a natna rinhlelh dan ber chu a ni mai awm e. Belkang (eschar) ang deuh hian a awm a, a laiah a khir a awm a, vun kang sen ang hian a hual thin (cigarette burn like). Hei hi banah te, hnute bawr velah te, nghawng te, serh leh mawng bawrah te a awm duh hle. He eschar hi a natna vei zawng zawngah a awm kher lova, 50-70% bawr velah chauh hmuh a ni.

2) Thluak lamah ( central nervous system) : He natna hi enkawl vat loh chuan thluak-a khawsik lut kan tih mai Encephelitis ang hian a thawk ve thei a, hei vang hian thihna tam tak a thlen a. Hei bakah hian rilru lam buaina (psychiatric disorders) tihdam hleihtheih tawh loh a thlen thei bawk a. Tin, a lo vei tawh dam chhuak te zingah pawh damchhunga 'Kaih' (seizure) enkawl dam theih loh te pawh an awm a ni.

3) Polyneuritis :

Hei hi tha ( neuromuscular) lam natna a ni a. Mi tam tak Scrub typhus vei ten tha zawi leh tha hit mup leh tha mur te an nei a. Thenkhatah chuan chet theih loh hial te pawh a awm chho thei a ni.

4) Chuap leh lung lamah : Pneumonia leh ARDS kan tih, chuap lam natna avanga thawhah vak vak te a siam thei a. Tin, lung natna myocarditis kan tih a thlen thei bawk.

5)

Thisen-ah : Disseminated Intravascular Coagulation ( DIC) leh Thrombocytopenia a thlen thei a. Hei hian thi (bleeding) tawp thei tawh lo a thlen a, ek-a thi tel leh thikhara ek chhuah te pawh a awm thei a ni. An chauh phah a thisen pek te an ngai a, buaipui vak an ngaih chang te pawh a awm.

6) Bengchhet (deafness)

hi a natna tak dam hnuah mi tam takah a awm ve thei.

7) Kal na (renal failure)

te pawh a nasa ah chuan a thlen chho thei ( 9% bawr velah)

Diagnosis : Thisen-ah a hrik leh a hnuhma a hmuh theih thin a. Indirect immunofluorescence Antibody (IFA) test an tih hi a diagnose nan a tha ber a. Weil-Felix te, ELISA te, PCR test an tih te pawh hi a tha hle a, test chi dang dang pawh a la awm a. Mahse heng test hi mizoramah kan nei rih lo niin a lang. Rapid test kan tih Immunochromatographic assay ( IgG, IgM leh IgA) hmanga test theihna hi mizoramah chuan kan neih a ni mai a. A definitive test chu a ni lo nangin a tha tawk viau mai a (specificity 95%). Hemi test hmang leh a natna lanchhuah dan (clinical presentation) hmangin Scrub typhus hi kan diagnose thei a ni.

Scrub Typhus Mizoramah :

He natna hi mizoram tan chuan natna thar tak mai a nih laiin, kum 3 vel chhung lek hian nunna tam tak a lo la tawh a ni. Kum 2008 kum tawp lam khan Presbyterian Hospital, Durtlang ah diagnosed a ni a. Hemi kum vek hian November- December chhung lekin confirmed cases 23 (ELISA test hmangin) lai hmuh hman a ni a. A hma daih atangin a lo awm tawh maithei a, mautam-in a rawn ken tel pawh a ni maithei. Chumi hnu chuan hmuhchhuah a ni ta zeuh zeuh reng a, a thlentu tak hriat loha hman deuha septicemia vanga boral an tam viau nachhan pawh kha he natna vang hi a ni maithei e.

Tun kumah June thlengin confrimed case panga hmuhchhuah tawh a ni a, pakhat chu a thi nghe nghe a. Heng zingah hian naupang thla 11 mi lek a tel a. Unconscious-in hun rei tak chhung a awm tawh a, enkawl lai mek niin that lam erawh a pan ve hret hret zel. Sawi tawh angin tuna kan test neih hi a lawngin confirm na atan tling lo mah se, damlo te nat dan leh vun khir (eschar) kan tih ang nei ngei an nih avangin Scrub Typhus hi a ni ngei a ni tih pawm a ni. Tin, damlo te awm dan hmang hi malaria nen hian a inang hle a. Chuvangin, malaria hrik an hmuh si loh khawsik tlut tlut mai leh eschar kan tih nei ngei nia hriatah chuan Scrub typhus hi rinhlelh nghal tur a ni.

A natna hian mipa leh hmeichhia, upa leh naupang, sik leh sa a thliar hrang em em lem lo a. Amaherawhchu, tlema thingtlang deuh leh ram kal mi leh kut hnathawk mi angah te hian a tam bik a. Sazu leh ran vulh hrang hrang atangte pawhin a kai theih. Chuvangchuan, khawpuiah pawh khawsak dan leh khawsakna hmun te pawhin thui tak a hril a.

Tunah hian he natna hi mizoram hmun hrang hrangah hriatchhuah si lohin vei tam tak an awm thei a. Fimkhur a tulin kan inhaivar a tul hle mai.Amaherawhchu, a natna vei te atanga awlsam taka inkaichhawn theih chi a ni lem lova, a hrik 'chigger' seh chauhin a kai theih a ni.

Treatment: Hetianga natna khirhkhan tak leh thihpui tham hial ni thei si hi a damdawi erawh kan hriat tlanglawn a ni lawi a. Doxycycline hi a damdawi ngeih ber a ni a. Hei bakah hian chloramphenicol leh Azithromycin te, rifampicin te pawh a ngeih em em mai a. Ram dangah pawh heng damdawi tho hi an hman a ni a. Mahse, mizoramah hian he natna hi kan hriat lar loh leh a tira kan suspect a nih loh fo avangin kan hmuhchhuah meuh chuan thenkhat an lo tha lo hle tawh a, an thih phah ta thin niin a lang.

  • Inven dan:

Tunah hian Scrub Typhus laka invenna vaccine hi hmuhchhuah a la ni lo a. Amaherawhchu, a treatment damdawi ei lawk hian invenna engemaw chenah a thlen ve thei. A pawimawh berah erawh chuan in hmunhma tihfai that te, sazu tihrem zung zung leh kan ran vulhna hmun te pawh tihfai ngun tur a ni. In leh a chheh vel leh thawmhnaw ah te a hrik huat tur damdawi phul tur te pawh a awm a, insect repellent spray ang chi te pawh a tha hle a. He natna lanchhuah dan leh kalhmang hi hriselna lama hnathawktu leh mipui te hian kan hmelhriat a, invenna lamah tan lak leh rinhlelh thuah damdawiin pan vat thin nachang hriat a pawimawh em em a ni.

(source. Hriselna magazine)

HANGOVER

HANGOVER

Zan lama in kerh kerh uar deuh avang khan lu nan ber bur,pum no nghelh nghulh i nei a,kerh kerh zawm leh mai i duh a.Mahse 'em a' i ti ve deuh bawk si a,heti hian ti mai ta che.

Tuisik no hnih thum han lem khawlh khawlh phawt teh,i dehydration a chhawk dawn nia.

Orange juice/tomato juice han in khalh khalh pawh hi a tha ve viau.

Coffee no hnih khat han in nghal vat pawh hian a ti ziaawm thei khawp mai.Caffein hian i lu bura thisen zam a nihna aia lo te lian kha a ti te thei a,mahse coffee hi i in teuh erawh chuan caffein avang khan i dehydrated zual sauh thei thung.

(Source: Hriselna,Aug 2011)

Hmang tangkai in lo awm tak mialin.Hangover neilo tura in loh tluk erawh a awm love.

PURUN VAR LEH SEN THATNA TE

PURUN VAR LEH SEN THATNA TE

Purun Var

Purun Var (Garlic) hi Mizo zingah hian ei lo kan awm meuh awm love. Mahse a duh lo tan chuan a rimte hi a chhiain a thak dante hi a tui lo ve hle a ni. Amaherawhchu Purun Var ah hian damdawi tam tak a awm tlat mai. Nitin kan hmarcha rawtah emaw chawhmeh dangah emaw ei tel tel ziah thei ila, kan hriat loh hlanin kan taksa chu nasa takin a lo pui thin dawn a ni.

... Purun Var hi kan taksa chhungah leh pawn lamah pawh damdawiah a tha ve ve a. chungte chi i lo thlir teh ang.

Pumpui a tanpui dan : Kawpuar emaw pum puarah emaw Purun var hi a tha em em a. Mahse a hranpain heng damdawi atan hian ei lovin chaw ei apiangin emaw Purun var zung hnih/khat hi ei tel zawk tur a ni. Tin, chaw ei tui nan pawh a tha a. Purun Var Syrup leh Sawhthing densawm tui thirfiante chanve ve ve chawhpawlh chaw ei kham veleh nitin vawi hnih ei hian chaw ei a titui duh.

Purun var Syrup hi Kawthalo leh Santen atan te a tha em em a. A siam dan chu-Purun Var zung khat vel kheh la, Malt Vinegar 100ml pawlh dal lovah chhum so bawrh bawrh la. A tui chu thli chhuakin chumi zat chiah Khawizu telh leh tur a ni. Heti hian bur chhin neiah rei tak a dak that theih.

Awmnâ atan : kan sawi tak Purun Var Syrup hi Asthma thaw hah lutuk tihreh nan a tha a. Tlai leh zan mut dawna thirfiante thum in tur a ni.

Tin, naupang awmnâ atan chuan Purun Var kheh sa hi ţhi-ah siam sak ila, awrh tir tur a ni. A rim khan hnar zâ leh ping a ti ziaawm thei a ni. Tin, Purun var hriak (Garlic Oil) pawh an âwmah leh hrawkah chulh sak tur a ni bawk.

Sciatica leh Ruhseh lam tan : Heng natna vei tan hian Purun Var hi a tha leh zual em em a ni. Purun Var zung li (4) khehsa kha Bawnghnuteah chhuan so bawrh bawrh a, a Bawnghnute chu thlit chhuah a mut dawna Purun Var chu ei tur a ni. Purun Var zung hi 10 a tlin hma chu nitin pakhat in tih pun zel tur a ni a. 10 a tlin hnuah pakhat zela tihtlema ei leh tur a ni. A tlem tial tiala pali (4) a lo nih leh hnuah belh leh tur a ni. Hetiang hian ni 40 chhung tih tur a ni.

A dangah : Mit fiahlo leh thluak lam dik lovah pawh hian Purun Var tui sawr hi an pe thin a. Tin, zun kawng diklo atan pawh Purun Var chhuan so na tui no chanve vel nitin vawi thum pek a tha bawk.

Taksa hnawih atan : Purun Varah hian Nachhawkna a awm ve avangin Purun Var rawt sawm hi ruh chuktuah nâ ah leh Sciatica-ah te an bel thin a. Tin, nakruh na them thumah pawh belin nâ a chhawk thin bawk. Tin, Purun zung Coconut Oil a chhum a, chu Oil chu far hnih far thum benga far luh hian Beng nâ te a chhawk bawk a ni. Zun theih loh te hian dulah Purun Var densawm hi belin zun ati awl ve thin bawk.

Heng kan sawi bakah hian ruah tui tlak laia natna chi hrang hrang lo awm thin te tan Purun Var hi a that bakah Purun Sen nen ei pawlh hian Thisen Sang leh Lung lam that lohna te pawh a veng tel a ni.

Purun Sen

Purun Sen pawh hi damdawi tha tak a lo ni reng mai a. A hela ei hi a tha ber a. Tin, Khawizu pawlh dal loh nena chawhpawlh hian rannung sehna hnuhmaa bel te, vung te, khawihli te leh Ruh na/Ruhseh damdawi atan a tha bawk.

Purun sen hian a chunga sawi bakah hmeichhe thi nei tan thi a tichhuak thain thisen a tithianghlim bawk a. Tin, zun a tih tam avangin kal a pui nasa em em bawk a ni.

Purun Sen han tih hian henga kan hmuh zen zen loh Purun Sen Var chi hi damdawi atan chuan a tha leh zual.

THA-CHAT

THA-CHAT( Muscle Cramps)

Muscular Cramps, Mizovin tha-chat kan tih hi kan nei theuh thin awm e, chawn puar laiah hian vawi leh khatah a na thutin eng ang zawng pawhin dah sawnin leng kual vel thin mah ila, a na zual ting mai thin a nih hi. Hetiang ang natna nei tena an swisel dan ber chu ‘nizanah ka ke tha a chat a, a na ngei mai, hetiang hian ka ke tha hi a chat fo mai a, an ti thin. Tha-chat hi ...vawi leh khata kan duhthu laeh kan hriat lawk miah lova chawn tihrawl a tawm khawng thut vanga lo awm a ni.

Tha-chat hi a chhan leh vang a tam hle mai. Taksaa damlohna hranpa awm lem lo pawhin mi’n tha-chat an nei fo thin a, a bikin zan lamah a chhuak thin a, he tha-chat,

zan lama chhuak thin hi Sapho paw’n zan lam tha-chat (nocturnal muscle cramps) an ti ve mai bawk a, natna avanga tha-chat lo awm theihna chhante a tam hle a, chung natnate tha-chat awmtirtu chu i lo en teh ang.

1. Kawthalo nasa tak leh luak avangin thisen leh tihrawl atanga Sodium leh Potasssium a chhuah tam avangin tha-chat hi kan nei thin.

2. Zun tamna damdawi ei tam avang te, kal natna Nephritis avang tein Sodium leh Potassium thisen leh tihrawl atangin kan hloh bawk thin a, hei hian thachat a awmtir.

3. Boruak lum tak mai leh hnawng bawk si kara hnathawh, entir nan : ni sensa tak leh lum tak kara hlo thlawh te, Exercise hahthlak tak lak avangin nasa takin kan thlan a chhuak thin a, kan thlanah hian Sodium leh Potassium kan hloh teuh thin a, chuvang chuan tha-chat kan nei thin a ni.

4. Tihrawl leh thisena Calcium tlakchhamna avangin tha-chat hi a awm thei. Naupai lai leh nau hnute pek lai hian Calcium kan hloh teuh teuh thin a, nuin Calcium a ei tam tawk loh thin avangin tha-chat hi an nei thin. Rickets natna avangin naupangin tha-chat a nei thei bawk a ni. Thyroid hnathawh that lohna avangin taksaah Calcium tlakchhamna a thleng thei a, hemi avang pawh hian miin tha-chat an vei thin. Tin, pum leh ril that tawk lohna avangin Calcium kan thil eia telte taksaah a hip lut tha lo va, hemi avang pawh hian tha-chat kan neih phah thin. Hmeichhe tleirawl Hysteria natna vei avanga thaw huam huamte hian tha-chat hi an nei thin. Thi neih lai hian hmeichhe tam tak chuan tha-chat an nei bawk thin. Tin, phungzawlten tha-chat an neiin sakawrekhrik natna (Tetenus) veiten namen lova nain tha-chat an nei thin. Tha-chat nei thin i nih chuan hetiang hian inenkawl ang che.

Natna bulfuk tak neih avanga tha-chat nei i nih chuan chu natna chu tihdam a tha ang a, engpawh nise i tha a chah thin chuan hetiang hian tichhin teh. Tui no khatah chi thirfiante khat pawlh la, chu chu in la, i chawn tha-chat laia kha hmet vak vak la, a dam leh thuai mai. Benadryl 50 mg, zan mut dawna ei emaw, Clacium gluconate injection emaw, Quinine 100 mg. emaw, Procainamide 1 mg. emaw ei thinin tha-chat chu a reh ve leh mai thin.

PNEUMONIA

PNEUMONIA

Tuna kan han sawi tur natna hi, natna chimawm tak leh thihna a thlen em loh pawhin, mihring hriselna tichhe thei tak a ni a. Chu natna chu Pneumonia an ti a. kan tawng ang maiin kan hmang tawh niin a hriat a. He natna hi a awmtirtu ber chu – Bacteria Pneumococus, Staphylopyogus leh E.Coli te an ni a. Heng natna hrikte hian chuap tisa an ei a, chu chuan fanna (elasticity) a tibo va, boru...ak hipluhna kawng a tiping zo vek a, chu chuan thawk harsatna a thlen ta thuai thin a ni.

A natna landan tlangpuite :

A natna hi a lo lang thar thut a ni duh hle a. A thenah chuan hritalng awmna an lo vei hmasa phawt a, chumi hnuah natna chu lo zual thutin thih thutnate a thlen ve ta thin a ni. Chauh thutna a lo awm a, khawsik leh thihnate a rawn thlen thin. Thawk a lo harsa em em a, a khuh vak vak a, khak te a lo thi thei hial thin a ni. A marphute a lo rang zual a, a awmna chu a lo zual zel phei chuan Oxygen tlakchham avangin thihna hial a lo awmtir thei ta mai a ni.

He natna hi naupang leh upa lamah a zualin, thihpui pawh an tam bik reng a. A chhan chu an chuap a chak loh bik vang a ni a, natna hrik chu an lo hipluhin, chuapah hmun a khuar laiin chuap chaknain a tihlum thei ta thin lo va, an lo inthlahpung a, pawi an khawih chu a lo lang chhuak ta thin a ni. An khawsik a sang duh hle a, chuap natna lai chu a lo na bik vang vang thei thin a ni. A lo chau hluah hlauh a, a khuh chu a lo ro hle a, thawk harsatna hialte a thlen thei a ni.

A enkawl dan :

Kan chhungten hetiang natna an nei a nih chuan a rang thei ang berin damdawi in panpui vat a tha ber a ni. Damdawi inah kan hruai thei lo a nih hlauh chuan mahni inah uluk taka enkawl tum tur ani. Damlo chu chawlh hahdam thattir hle a ngai a. Kar 2/3 chawlh a ngai a ni. Chaw ei tir tum tur a ni a, tui a tam thei ang ber in tir tur a ni bawk. A theih chuan thisen chaw bur 3 aia tlem lo nitin pek tum tur a ni.

Tin, damdawi pek vat tur a ni a, damdawi in changtlungah chuan a natna hrik chu la hrangin, a huat ber damdawi chu an zawng chhuak thin a ni. Chutiang angin kan ti ve thei lo a nih pawhin, Gentamycin Injection leh Ampicilin Injection chu a rualin pek tur a ni. Damloin a ei thei anih chuan a ei chi pawh a pawi lova, mahse Injection-a pek chu duhthusam a ni ber mai. Tin, nachhawkna Paracetamol leh mut hahdam theih nan Diazepam pek mai tur a ni. Morphine, Pethidine, Phenoborbertone ho chi hi chu pek loh atan a aha. A chhan chu thluaka thawkna rawn siamtuho a tihchawlawl duh ahin avangin. Pneumonia natna chu uluk taka enkawl emaw kan intih lain, hmun dangah natna hrihkhan tak tak a khuar ve chawk a ni. Chutiang natna awm thei zingah chuan :

Enepyena : Chuap chhungah hnaikhal a awmin, thi te pawh a tling thei thin ani. Chutiang ang a lo awm chuan damdawi lam thiam miten enkawl ni se duhthusam a ni. Tui leh panhnai chu siak chhuah tur ani a, duhtawk siak zawhin, damdawi Crystaline Pennicilin 100,000 Unit-a chiu leh tur a ni. A tui siak chhuah chu exam chiantir a, a natna hrik hmuhchhuah a, a tihlumtu tur zawnchhuah tur a ni.

Tin, thluaka khawsik (Meningitis) hi a awm ve hlauh thin a. Hetiang ang natna a thlen phei chuan thihpui awl tak a ni. Damlo chuan nikhua a hriatloh phah ngei ang a, nikhua hriat lai pawhin luna em em leh luakchhuak tuar harsa takin a awm ang. Nikhua a hriatloh phei chuan damdawi chak- lehzuala enkawl a ngai ta thin a ni.

He natna hian pawi a khawih nasat theih em avangin veilo tura kan inven ngun a tul hle mai a. A tha ber chu hritlang kan neih reng rengte hi rang taka tihdam tuma, tan kan lak a tul tak meuh a ni

SECOND HAND SMOKE LEH A HLAUHAWMNA

SECOND HAND SMOKE LEH A HLAUHAWMNA

Meizial fawh kai atanga vaihlo khu lo chhuak, mi dangin an lo hip luh ve hi Secondhand Smoke a ni a. Passive Smoke emaw Environmental Tobacco Smoke (ETS) tih a ni bawk. Chi hniha then a ni a.

1. Sidestream Smoke : Meizial (eng chi pawh) Vaibel, Tuibur etc tan kaina lam hmawr atanga vaihlo khu lo chhuak hi Sidestream Smoke a ni a. He vaihlo khu hi a hlang (Concentrate) a nih avangin a hlauhawm em em.

2. Mainstream Smoke : Mei zu tuin a hip luh bang mei khu a rawn thawk chhuah leh hi Mainstream Smoke a ni. Hei erawh hi chu tlemin a dal deuh.

Tin, Secondhand Smoke hip luh hi a tam leh tlemah a hlauhawm dan a danglam chuang lova, meizial khu hmun thuma thena hmun hnih hi a zu te chuapah lut lovin boruakah an leng vel a. A zu ve lote’n chu meizial khu an lo hip luh atang chuan a zutuin natna a vei theih chi hrang hrangte an lo vei ve thei a ni. Pasalte meizial zuk nasat avanga Nupui, meizial zu lo chuap Cancer vei si an tam em em. Meizial zu thin Nu leh Pa chu an fate an hrisel thei lo – thawkna dawt natna chi hrang hrang – Khuh, Awm na, Bronchitis, Pneumonia etc. an vei duh bik. Nu, naupai tan phei chuan a naupaiah nasa takin chhiatna a thlen thei bawk.

He zial khu hian tur hlauhawm chi hrang 4000 chuang a keng tel a, chung zinga 60 chuang chu Carcinogenic (Cancer thlen thei) an ni. A hlauhawm zual pahnihte chu Carbon Monoxide (CO) leh Nicotine te a ni a. Miin CO a hip luh hian thisena haemoglobin chu rang takin a fin a (CO hi Oxygen aiin a let 220-in Haemoglobin nena infin theihna a nei sang zawk). Chu chuan taksaa Oxygen insem darh tur a tikhaihlak a, mihring taksa bung hrang hrangah chhiatna a thlen ta thin a ni.

Nicotine, tur hlauhawm tak mai hian ka chhungah sa hem hem a siam a, Hormone chi khat Adrenaline a tichhuak hnem a, lungphu a tirang a, BP a tisang a, Oxygen tlachhamin mi a siam thei bawk.

Zir chianna pakhatah chuan meizial zukna hmuna nitin darkar 8 hnathawk thin chu nitin Cigarette 5-10 zu ve ang an nih thu sawi chhui chhuah a ni a. A pawi ber erawh chu naupang leh nausente hi Secondhand Smoke tuar bertu an ni tlat hi a ni. Khawvel puma naupang awm zatve vel chu Secondhand Smoke-in a chiahpiahna hmuna awm an ni a; a tam zawk chu duhthlang thei an ni lo, an Nu leh Pate vang a ni. Tin, puitling tan pawh lung lam natna 25-30% in a tipung thei a, 20-30% in Cancer vei theihna a tipung bawk.

Tarlan sen a ni lova. Secondhand Smoke chu hetiang taka hlauhawm a lo nih si chuan meizial khuin a tihbawlhlawh loh boruak thianghlim hip luh hi mihring dikna chanvo a ni a, a bik takin meizial zu ve lote tan phei chuan ‘Fair’ lo em em a, ngaihzam mai mai chi a ni lo. Tin, Kristian inti te tan ngat phei chuan midangte tana hnawksak lova khawsak te, kan taksa Pathian chenna tlaka hrisel leh thianghlima vawn a pawimawh naah te leh miin i chunga ti tura i duh ang bawkin mi chungah pawh ti ve rawh, tih ten nen pawh meizial zuk hluah hluah hi a inhmeh lo a ni.

Chutih rualin meizu mite harsatna hriatthiampui a pawimawh a, natna anga taksaa bet tlat, vaihlo bawiha tang, tur chak tak ngawl vei (addict) an nihna te hriat a tul ve hle bawk a. Theihtawpa in tanpui pawh a pawimawh a, meizial nghei tum te tana hriat atan tha ve mai mai chu : Tum tak tak na neih; boruak thianghlim hip luh tam, Exercise, tui leh thei tharlam tui in tam, hunawl insiam loh, mint toothbrush hmanga ha nawh fai, vegetable salad ei tam, sugarless chewing gum thial, sa ei tlem leh meizial nghei pui tur thurualpui neih te a tangkai hle.

(Courtesy-Tobacco Cessation Clinic).

Mta Chhakchhuak LIMBU (Damdawia Hman Dan)

Mta Chhakchhuak LIMBU (Damdawia Hman Dan)

Mi tin hian thei ei tam hi hriselna a ni tih chu kan hre tlangpui awm e. Mahse thei tuihnai ei ai chuan Kuhva, Meizial, Sahdah ilovah pawisa kan hmang tam zawk daih mai. Thil tha kan hriat reng pawh kan zawm peih tlat thin lo hi chu a pawi a ni. Chuvangin a sawi lam hi han tam phawt mai ila, lo zawm tawk zawng an awm ve chek ang chu.

Thei te hian thatna bik riau leh hman na bik riau te an lo nei ve leh thlih thliah a. A hmasain Limbu i’n sawi phawt mai teh ang. Sawi zawng pawhin chil a put thei mai dawn alawm le. Limbu hi thei hrisel tak mai a ni tih chu kan hre theuh awm e.

Hawaii leh New Zealand thliarkar hmuchhuaktu James Cook-a khan 1700 vel daih tawh khan a lawng mite hnenah Limbu a lo eitir tawh thin a, chu chuan an natna vei thin pawh a um bo thei tih an lo hre daih tawh ani. Hetih lai hian Vitamin ‘C’ hi la hmuchhuah ani lo. Chutiang bawkin British Lawng mite pawhin Limbu an lo pai thin avangin ram hla tak takah an zin theih phah bakah ram dang lawng mite lakah pawh chakna an lo chan theih phah for eng a ni.

Limbu thatna hi hmuhchhuah belh zel a la ni a, mahse a pawimawh zual chauh i lo tarlang teh ang.

A Hnah : Limbu hnah hian tel rimtui deuh mai Limocene an tih mai hi a pai bakah damdawi atan an hmang nasa hle bawk a ni. Damdawia an hmanna te chu. –

1) Mut tui nan

2) Pum na damdawi atan a hman theih bawk

3) Rulhut damdawiah a hman theih bawk a ni

Tin, mi nervous thei tak te leh lu na benvawn nei te tan leh khawsik tan a tha bawk a ni.

A siam dan : A hnah gram 20 tui Litre khatah chhuang la a tui chu nitin no 3 in thin ang che.

A kawr : Limbu kawr pawh hi a hnah ang bawkin khawsik leh rulhut atan a tha a, tin chaw ei tui lo leh pum nuamlo atan a tha bawk.

A siam dam : Limbu pakhat kawr kha tui no 1-ah chhuang la, nitin no 3 in ang che.

Limbu Tui : Limbu tui hian Vitamin ‘B’ ‘C’ leh Acid te leh flavonoid an tih te a pai a, thatna tam tak neia sawi ni mah se, chiang taka hriatte chuah han tarlang ila.

1. Scurvy : He natna hi Vitamin C tlakchham vanga lo awm a ni a, a lan dan chu, hahni a lo vung a, a thi thin a, tin pem thar te an dam thei lova, lung leh thisen zamten a chhiatphah thei a ni. Thei dangte hian Vitamin ‘C’ ngah zawk mah se Limbu-a Vitamin ‘C’ hi he natna a tan hian a tha bik a ni. A chhan chu Vitamin dang leh Acid te leh Mineral dang a pai tel vang a ni.

2. Pumpui chak lo : Pumpui chak lo tan Limbu tui chaw ei kham a in hi a tha. Tin, Limbu tui hi thur mah se, pumpui Ulcer tan zuk tha teh tlat a. Pumpui Ulcer in neih chuan Limbu tuiah Soda fiante khat thlak la, nitin vawi 2 in thin ang che.

3. Taksaa al tam lutuk ven nan a tha : Sa lam ei tam mite chu an thisen leh zunah al a tam duh hle a. Chu chuan ruhseh te, kala lungte awm te a siam thei a ni. Hetiang mite tan hian Limbu tui in tam a tha a. Chu chuan an thisen chu a tithianghlimin kal natna lakah leh ruhseh lakah a veng thei a ni. Tin, Limbu tuia Citrates (Citric Acid Salt) te chuan kala lungte awm an chiah ral thei tih chiang taka Proof a ni tawh bawk.

4. Limbu tui hian Vitamin ‘P’ leh hesperidin te an pai a, chu chu thisen zam tan an tha hle a ni. Ke vung te, thahrui chat te, Piles leh BP sang tan Limbu tui a tha a ni.

5. Antiseptic : Limbu tui hian hrik a that thei a ni. Dr. Ernst-a Experiment-ah chuan khuhhip hrik Tosil-a awmte chu Limbu tuia chiah an nih hnu ah an thi vek thei tih an hmu a ni. Chuvangin kawthalo hrik pawh Limbu tui hian a that thei tih hriat chian a ni. In chhungkuaah kawthalo in awm chuan Limbu tui intir ang che. Tin Tonsil na ah Limbu tui chu hrawkah tat kual ang che.

6. Vun, tin leh sam tan Limbu tui hi a tha bawk. Vun leh tinte a tichak a, sam a timawi bawk, i vunah Limbu tui hnawih la, sam suk nan pawh a hman theih bawk. Mahse pawl dal erawh a ngai thung a ni.

Awle, Zoramah Limbu kan ngah bawk a, tuna kan han tarlan tak kan taksa that nan a tangkai thei ang berin hman i tum tlang the ang u.

HRITLANG

HRITLANG

Hritlang hi natna hrik chi khat virus-in a thlen a ni a, hetiang virus hi boruakah an leng thin a, chu chu kan lo hip lut ta thin a ni. Hritlang thlen tu virus hi chi tam tak, sang chuang an awm a, chuvangin a nia hritlang hi kumtin hian kan veiziah thin ni.Hritlang hrik hi chi khat chauh awm chu ni se, kan taksain do theihna a lo siam thin a vangin, a kum leh ah chuan kan vei tawh lo tur a ni a. Zawnghri vei tawh chuan an vei ngai tawh loh ang hian. Hritlang hi thenkhatin kan vei ngun a, thenkhat erawhin an vei ngai lo thei. A chhan chu kan taksain natna do theihna power nei tha leh tha lovah a innghat deuh ber a, mahse miin boruak tha lo tak entir nan, huh lutuk emaw, vawt lutuk emaw, hah lutuk emaw an tawn chuan hritlang an kai thut thei a ni. Chuvangin hetiang lakah hian in veng ila, tichuan kan hritlang zing lo deuh thei ang.

Hritlang leh khuh hi naupang hian an kai awl lehzual a, chu chu kan hriat a thain enkawl emaw, ven dan kan zir thiam a tul em em a ni. Chu chu kan rawn sawi kher chhan pawh a ni nghe nghe a. Naupangte hian natna do theihna power an la nei tlem em ema, hritlang an kai awlsamin na taka an damloh zui theih bakah pneumonia an nei zui thei a, thihna thlengin a thlen thei tih kan hriat chian a tul a ni. Naupang chu vaivut khu-ah puak chhuah loh tur a ni a. Tin, zanah hian mut dawnin khua lum viau thin mahse zanlai a lo pelh tawh hnuah khua a lo vawt leh tawh si thin a, rizai kan lo tlawh thla hman tawh si, kan muthlih lai leh kan hriat loh laiin kan taksa a lo vawt hle thin a. Chu chu naupangte hian an ngeih lo em em in, hritlang an vei phah thin a ni.

Chuvangin, naupangte an mut dawnin kawr nghawng nei hak tir tlat thin tur a ni. Tichuan, hritlang an pumpelh thei deuh ang. Tin, naupangte kan len chhuahpui chuan, tlaiah hmai phih fai ngei ngei tur, hmai leh mit vela vaivut chambangte khan hritlang hrik an pai teuh a. kan mutpui mai chuan mitna leh hritlang kai a awl em em a, mit ek kai luai a thawh hi hritlangin a zui duh hle.

Tin, hritlang bakah, hrawkna leh beng phui mup mai hi beng tan a tha lo hle a. Bengkherh leh bengchhet hlen theih a nih avangin hetianga awm chuan, tihdam vat a ngai a, hnar thlawr Nasivion te leh Avil ei vat a ngai thin.

Engpawh nise hritlang kan lo vei hlauh a nih chuan, hetiang hian inenkawl tur a ni.

1. HNAR PING, HNAP TUI:- Avil mum khat nitin mum hnih in, ni 5 ei la, tuilum in tam la, tin, Vitamin C tamna thei ei tam bawk ang che. Tin, I taksa pawh duat la, mu hma ang che, naupang tan chuan damdawi hi a chanvein pek tur a ni.

2. HRAWKNA LEH HRAWK THIP LEH AWCHHANG:- Tuisa hu hip a tha a, tui tlem chhuang la, Eucalyptus hnah tlem thlak la, a hu lo chhuak chu hip tur a ni. Nitin vawi 3 tal tih tum a tha.

Tin, tui tlemte novah Tetracyclin capsule a powder la chhuakin tlemte thlak la, al pep pep tham chauh in, chu tui chuan nitin vawi 4 vawi 5 velin I kam thuah thin ang che.

3. KHUH/AWMNA:- Tuilum in tam la, Vitamin C awmna thei ei tam la, tuihu kan sawi tak ang khan hip thin la, tui vawt in lo ang che. Tin, meikhu,meizial, vaivut lakah inthiarfihlim la, ni 4 ni 5 vela a reh loh chuan X-ray i ngai dawn a, doctor i pan dawn nia.

AIZAWL CIVIL HOSPITAL DAWRTUTE TANA HRIATTUR PAWIMAWH

AIZAWL CIVIL HOSPITAL DAWRTUTE TANA HRIATTUR PAWIMAWH

Aizawl Civil Hospital hi mipuiin kan dawr nasain, heng kan dawr nikhua hian chinchang hriattur pawimawh tam tak awmin, keimahni tan leh kan dawra te tana thil awlsam zawk a nih theih nan heng a hnuaia kan tarlan te hi chhinchhiah mai bakah dah\ha thei nghe nghe ila a duhawm hle ang.

1. In entir dawn reng reng hian OPD card Rs 5/-in lak a ngai phawt a.

2. Ultra-sound leh Endoscope tih man hi hetiang hi a ni:-

Damdawi ina awm te tan ` 100/-

Pawn lam mi tan ` 150/-

3. CT Scan :- Lu bikah ` 700/-

A dang zawng ` 1000/-

X-Ray (taksa peng hrang hrang a inang lo) ` 20 a\anga ` 150 a ni tlangpui.

4. M.R. Bill Form hi Medical Superintendent P.A. hnen a\anga lak tur a ni a, lak man hi ` 10/- a niin, Medical Certificate Leave lakna tur hian ` 5/- a ngai bawk.

5. Mithi ruang phurhna Morgue Van hman dan :- KM khatah ` 20/- zel a ni a, khawpui chhungah chuan ` 200/- a ni tawpmai. Hman dawn hian Casualty a doctor duty te hnenaha man pek in a hman theih reng.

6. Ambulance hi KM khataah ` 25 a ni a, khawpui chhungah chuan ` 250 (hei hi damdawi ina awmte tan a ni a, casualty doctor duty hnenah a man pek lawk in a hman theih a ni.

7. Heng rilphir leh Tonsil paih etc. ah te hian a tlangpuiin senso chu ` 3000/- in a daih thei nia chhut a ni.

8. Poor Fund chungchanggah hian MR bill tute reng reng hian doctor-te bill an sign tir hian an phal ang tawk tawk pekna bawm hmun hrang hrangah hun a ni a, hei hi damlo, miretheite \anpuina liau liau a nih avangin, a nei deuhte tan chuan a nachang hriat a \ha hle a ni. Tin, damlo mi harsate \anpuinahi mimal, pawl, chhungkua etc. te tan englai pawhin a pek theih reng a, hei hi \angkai taka hman \hin a ni tih i hrereng ang u.

9. Ha bikah hi chuan Ha phawi leh Operation hi Nilaini ah tih \hin a ni a, ni dang zawng chu inentirna ni a ni.

A tawp berah chuan damdawi ina damlo awmpuitute hian an sum kawl te vawng fimkhur turin a thawktuten mipui an ngen a ni. Tin, Damdawi in dawr tute hian, kuhva funna etc. Leh kuhva eina chhak mai mai lo tur leh, kan damdawi in hi a tibawlhhlawh lo zawnga enkawlpui turin mipuite an ngen tak meuh meuh a n

HEPATITIS ‘B’ LEH ‘C’

HEPATITIS ‘B’ LEH ‘C’ CHANCHIN TLANGPUI

(Source : World Health Organisation & CDC, Atlanta, USA)

– Dr। Eric Zomawia

Eng nge a nih ?

Hepatitis (thin - liver \hatlohna) hi thil tam takin a siam thei. Eg. zu (alchohol) leh natna hrik hrang hrang, Virus (natna hrik zinga te ber) \henkhat chu thin khawih duh bik an awm. Chung chu Hepatitis Viruses an ti. Hepatitis Viruses-ah hian A, B, C, D, E, F leh G hmuh-chhuah tawh an ni. A, E, F leh G hi chu benvawn (chronic) a awm ngai lo va, Hepatitis D viruses hi chu Hepatitis B veiah chauh a awm thei. Chuvangin Hepatitis B leh C hi lo chhui chiang bik ila.

Khawvelah vei an tam :

Hepatitis B hi khawvel mihring maktaduai 350 zetin an vei nia chhut a ni; India hi a tam lamah a laihawl (intermediate) kan ni a, mihring 5% vei hian kan vei. Hepatitis C hi India ram mihring zawng zawng 1-2% velin kan vei nia hriat a ni. Mizoram pawh chutiang tho chu kan ni.

A inkaichhawn dan :

1) Thisen thianghlim lo dawn a\angin Hepatitis B leh C a kai theih.

2) Drugs tihna hmanrua in\awm a\angin Hepatitis B leh C a kai theih.

3) Inchiuna thianghlim lo hman, tatoo/bengverhna thianghlim lo hman, toothbrush leh inmehna inhman \awm, thisen dawn (transfusion) leh dialysis a\angin Hepatitis B leh C a kai theih.

4) Doctor leh Nurse ten intihpalh thil thuah Hepatitis B leh C an kai thei.

5) Sex a\angin Hepatitis B kai a awl a, Hepatitis C chu kai a har deuh zawk.

6) Nuin a naupaiah Hepatitis B a kai awl a, Hepatitis C chu kai a har deuh zawk.

7) Rei tak chengho chhung-kuaah Hepatitis B leh C inkai a awl.

8) Eng emaw zat chu an kaina chhan hriat theih mai loh a awm.

Taksaa hna a thawh dan :

Thihpui nghai rum rum chi natna ni lem lo, hetiangin a awm thei:

1) Asymtomatic : Tam zawk chuan insawiselna an nei lo va, an kai tih pawh an inhre lo.

2) Jaundice : |henkhatin mitliam an nei thei a, 1% aia tlemin Jaundice nasa, nunna atana hlauhawm an vei thei.

3) Chronic carrier : Hepatitis B - Nausen laia kai 90%, puitlin hnua kai 10%-in an benvawn a, a bak zawng chu an dam leh a, a hrik pawh a bo leh. Thisena hmuh \an tirh a\anga thla 6 hnu pawha thisena a hrik a la awm chauhin Benvawn a ni.

Hepatitis C - A vei zawng zawng 80%-in an benvawn a, a bak zawng chu an dam leh.

4) Chronic Hepatitis : A benvawn zinga tlemte chauhvin thin lam \hatlohna benvawn an nei. Tam zawk chu an insawisel lo va, chauh ngawih ngawihte a siam thei.

5) Cirrhosis & Thin Cancer : Cirrhosis (thin sawng) leh thin cancer hi mi tlem tein rei tak, kum 20 hnuahte an vei thei.

A inven dan :

1) Fimkhur : Drugs leh sex hmansualna laka fihlim a, inchiuna/tatoo/beng-verhna thianghlim chauh hman.

2) Vaccine : Hepatitis B : Vaccine \ha tak tak a awm tawh a, a hlauhawm loh. Nausen pianghlim zawng zawng leh nau-pang, a thei apiangin la thei se. Puitlingah chuan kan zavaia lak a ngai lo va, a kai hlauhawm bik - Damdawi in hnathawk, drugs leh sex hmansual ching, hepatitis B vei chhungkuaa chenpui leh thisen dawng fo \hinte chuan la ngei se a \ha. Hepatitis C erawh hi chu Vaccine a la awm rih lo.

Heng a\angte hian Hepatitis B leh C a kai theih loh :

a) Khuh leh hahchhiau.

b) In fawh, inchibai leh inkuah.

c) Ei leh inna hmanraw inhman \awm.

d) Ei leh in a\angin.

e) Nu hnute tui a\angin.

f) Ruang kil leh boruak a\angin.

Hepatitis B leh C i lo vei palh hlauh a nih chuan -

a) Hepatitis B veite tan - sex i hmanpuiten Hepatitis B vaccine an lak a ngai a, a nih loh chuan condom i hmang ngei tur a ni.

b) Hepatitis B vei chhung-kuaa chenpuiho zawng zawngin Hepatitis B vaccine lak a ngai.

c) Thisen kai theihna - toohbrush, hmul mehna, tatoo-na, bengverhna leh nail-cutter tumah \awm-pui suh.

d) Pem leh pan i neihin \ha takin tuam la, i thisen chhuak miin an kai loh nan fimkhur ang che.

e) Drugs ti \hin i nih chuan sim vat rawh.

f) I thin (liver) kha i duat hle a ngai. Zu (alcohol) in lo la, damdawi reng reng doctor r^wn hmasa lovin ei suh.

g) Thisen pe suh.

h) Hepatitis C veiten Hepatitis B vaccine an lak a ngai a, a pahniha an vei kawp loh nan.

f) Doctor i inentir reng rengin i nihna diktak hrilh \hin ang che.

j) Hlim takin, mi dangte ang thovin i khawsa thei tih inhria ang che.

k) A enkawlna damdawi a awm tawh a, mahse positive zawngin an mamawh hran lo va, a to hle bawk. Doctor r^wn hmasa \hin ang che.

MEDICAL TREATMENT/REFER CHUNGCHANGA HRIAT TUR PAWIMAWH

MEDICAL TREATMENT/REFER CHUNGCHANGA HRIAT TUR PAWIMAWH:


(Procedure of Medl. treatment/refer case outside Mizoram)

Thil hote anga lang pawh hi hriat loh chuan a buaithlak ve viau thei mai a, chuvangin damlo refer chungchanga kan hriat tur pawimawh \henkhatte han tarlang ila- Damlo Mizoram chhunga enkawlna kan neih lohte hi phai lama in refer theih a ni a, chutianga damlo nazual (serious) leh harsatna bik neite chu:

1. Amah enkawltu doctor (attending doctor)-in Chairman, Meddl. Board (Aizawl, Lunglei, Saiha)-ah a refer a, Meddl. Board-a an exam hnuah certificate an pe chhuak ang. (Hei hi chawlhkar tin Nilainiin an \hukhawm \hin) ` 30/- fee pek a ngai thung.

2. Medical Board-in Certificate an pekchhuah hmangin mahni thawhna Office/Deptt-ah application siamin an dil ang a, an hotuten an phalsak chuan D.D.O. ten emaw Director Health Services Mizoram, Aizawl hnenah an rawn forward sak ang. Proper channel-a tih tur a ni.

3. Hemi tihfel hnu hian Director of Health Services in Provisional permission a pe chhuak ang, hei hi phaia kal phalna a ni.

FINAL PERMISSION

Provision permission hmanga phai lama kal hnuin senso TA/MR Bill-na turin permission lak leh tur a ni. Hei hi damdawi in a\anga an chhuahtir (discharge) a\anga thlathum chhungin lak ngei tur a ni. A nih loh chuan Final permission hi pek theih a ni lo. Final permission lak nana thil \ulte chu:-

1. Provisional permission.

2. History/discharge summary from concern Hospital, Original copy with two Xerox copies.

3. Application Dept./Office-a hotuten an rawn forward sak theih chuan duhthusam a ni.

Damlo \henkhatte hi an zuk kalna doctor ten in check-up/review turin an lo r^wn (advised) leh \hin a, hetianga kal leh tura tihte tana hriat tur chu :-

a) Medical Board-ah kal leh ngai tawh lovin, department a an hotuten (D.D.O.) rawn forward sak leh tur a ni. (Proper channel bawkin) amaherawhchu kum khat hnulam a nih chuan Medical Board-ah in refer tir leh tur a ni.

b) Director of Health Services address in hengte hi thil tel tur a ni:-

1) Advised slip original leh Xerox copy pakhat.

2) Final permission.

Provisional permission la hmasa lova kal hi phal loh a ni a, a hnuah expo facto permission dil leh hi a harsa a, chuvangin provisional permission hi lak ngei ngei tur a ni.

SENTUT (Measles)

SENTUT (Measles)

Sentut hi naupang tinin an vei tawh awm e. Vawikhat vei tawh chuan an vei nawn leh ngai tawh lova hriat a ni. Nimahsela, Mizote hi kan thisen leh taksa a danglam bik emaw ni, tunlai chuan sentut vawi 2-3 vei nawn lehte pawh nu \henkhat chuan an sawi nual mai.

A natna chhan hi Virus chi khat RNA virus avang a ni a. Vawikhat vei tawh chuan thisenah kha Virus kha a awm reng a, tichuan nuin nau a hrinin nausen thisenah khan tlema zawng a tel a, nausen thla 9 a nih thlengin a nu thisen a\anga a neih khan a veng thei a ni. Tin, he sentut hi natna inkaichhawn awlsam ber pawl a ni awm e.

A natna lo lan dan : Mi tam takin naupang khua tlem a lo sik a, a taksa a bawlin sentut kan puh vek mai a, hei hi chu a dik vek lo. Chuvangin, sentut natna lo landan chiangkuang takin i lo sawi dawn teh ang.

Sentut hi mi dang hnen a\anga an kaichhawn ni 10-na velah a natna a lo lang \an a, an bawl chhuah chiah phei chuan natna kaichhawn a\anga ni 14-na vel a ni tlangpui. A tir lamah chuan khawsikin a in\an a, mahse ni 3-4 vel hnuah a tla hniam ve mai a. Khawsik mai bakah hritlang, khuh awmna leh mitna a tel deuh ngei ngei \hin. He khawsik chhung hian sentut natna hriat theihna leh chianna ber KOPLIK SPOT an tih mai biang chhung vela bawl, a var uk deuh lam rawng a lo lang chhuak \hin, a chang chuan he hmai bianga bawlchhuak chhungah hian thisen tlem a chhuak a, sen lar deuhtein a lang bawk. Beng hnung hi a bawl chhuahna hmasa ber a ni fo va. Tin, mitna kan tih kha mit a sen a, thil hmuhte a phir thei. Tichuan, khawsik a lo sang tial tial a, naupang \henkhat phei chuan kaihte hial an nei thei. Hmai a\ang khan taksa hmun hrang hrang, nghawng leh awm velah a bawl chhuak a, kut leh keahte chenin a bawl-chhuak \hin a. Hemi hnu ni 2-1 lek chhungin khawsik a tlahniam a, an dam ve leh mai \hin.

He sentut natna ina a kaihhnawih hlauhawm deuhte chu kaw\halo te, pneumonia te, lung lam natna te, beng natna leh zeng lam natna a thlen thei a ni.

Natna inkaichhawn theih hun : Sentut an vei \an tirh phat a\angin mi dang tan a hlauhawm a, an bawlchhuah a\anga ni 5 chhung a huam tel bawk.

Inven dan: Mi dang dang tana kaichhawn theih natna vei an nih avangin naupang damlo chu pawn chhuahpui miah loh tur. Tin, an bawl-chhuah a\anga ni 5 chhung kha a hlauhawm thei kan tih tawh kha, hemi chhung chu an lo dam deuh pawh a ni mai thei, mahse pawn chhuah khap tur.

Vaccine : Measle Vaccine hi India rama an hmanna ala rei loh tehlul nen, Mizo-ramah kan nei ve tlat mai a. Amaherawhchu, vur hmanga kawl \hat leh pek a \ul tlat avangin uluk a \ul khawp mai. He Vaccine hi nausen thla 9 mi leh kum 1 inkar mi a pek theih a, vawikhat chauh pek a \ul a. Sub-Centre-ah pek chhuah reng a ni.

A enkawl dan : Tihdamna damdawi bik a awm hranpa lova, mahse khawsik atan leh na chhawkna atan heng damdawi Restpose mum 1/2 te, tui leh thei tui tam tawkte leh nachhawkna a khat tawkin ei leh mut hahdam a ni deuh ber. Tin, damlo natna pindan kha a theih chuan a lum thei ang leh thim deuh hleka siam a \ha. Natna dangin a tlak-buak loh chuan anti-biotic heng Ampicillin te leh W.K. Trim tih angte a tul hranpa lo.

NAUSEN ENKAWL DAN

NAUSEN ENKAWL DAN


Nu leh pa mai bakah mi tinin kan hriat tul ve tak pakhat chu, nausen pianghlim enkawl dan hi a ni. Nausen chu a lo pianchhuah tirh phat atangin tanpui leh enkawl a ngai nghal a. Mi tam tak chuan han enkawl tum ve teh mah ila, enkawl dan tur kan hre thin lo ani. Tute tihdan emaw, tute sawidan emaw kan ring mai thin a, chuvangin nausen pianghlim awmzia tlem lo chhui hmasa teh ang.

Nausen pianghlimin a tih theih hmasak ber chu tah hi a ni mai a. Hetia an pianhlima an tah hian boruak an thawk ve tan theih nan an chuap a inhampuar a. Chuvangin nausen pianghlim tap hi an nunna atan a thil pawimawh ber pakhat a ni tih hriat a tha. Nausen piantha leh tha lo hriat theihna hmasa ber pawh an tah theih leh theih loh hi a ni. Nausen, pianhlima tap ve mai thei lote hi chu buaipui vat an ngai a, hun rei tak tap ve thei lote chuan, piansualna leh rilru kim lohna emaw an nei a ni duh chawk thin.

Tichuan, an lo piana an tana thil pawimawh leh ber pakhat chu Nu hnute hi a ni. Eng hun atanga nu hnute chu hnek tir tur nge tih hriat a tul leh a. Nu hnute hi thenkhat ah chuan a haw nghal mai lova, Nu hnute tui haw hma tirtu ber pakhat chu nausen a ni leh a, nausenin nu hnute an fawh hian hriatna thazam atangin thluakin a lo hria a, chuta tang chuan hnute tui a insiam nghal thin a ni. Chuvangin nau pian a that phawt chuan, a hma thei ang bera nausen chu nu hnute fawhtir a tha. A tirah hnute tui fawp haw lo mahse fawh zawmtir zel tur a ni. Nausenin nu hnute a fawhzin leh hnute tui a insiam hma mai a ni. Mi thenkhat chuan hnute tui hawtir (a haw hmasaber) hi nausen tan a tha lo ang tiin an tim deuh thin a, mahse hei hi thil dik lo a ni a, nu hnute haw hlim hi nausen chuan a hne ngei ngei zawk tur a ni, a chhan chu hnute haw hmasa ah hian nausen tana chaw tha lai ber leh chakna tamna lai ber a awm tlat a ni.

Tin, nausen pianghlim hi an mu deuh reng tih theih a ni a. Hetianga nausen pianghlim an mut tam hian taksa than nan a pawimawh a, chuvangin hnute an hnek loh lai chuan khawih thawh fo a tha lem lo a ni.

Nausen pianghlim hi a tlangpuiin an e zing hle a. Ni khatah vawi 4 emaw vawi 5 emaw te an ek chuan a pangngai anga ngaih tur a ni. Nausen te hi kawthalo damdawi rinthua pek ve mai mai loh tur a ni. Tin, nausen thenkhat chu ni 3-4 a upa an nih vel atangin an lo eng deuh hlek tan a, engzual vak lovin ni 8-10 vel thleng an awm a, chumi hnuah a reh ve leh mai thin. Chuvangin hetianga nausen eng deuha an awm pawhin hlauhthawn loh tur a ni. Damdawi engmah pek hranpa an ngai lo. Amaherawhchu an eng nasa deuh anih erawh chuan doctor entir a tha.

Tin, thil pawimawh ve tak nau-lai hi tam takin enkawl dan kan thiam lo va. Nau-lai hi amahin karkhat chhungin a lo tla ve mai thin a ni. Hetia tla thei tur chuan a ro a ngai a, chuvangin a lo ro thuai theih nan tuamlum loh tur a ni. Tel leh hriak dang hnawih a ngai lo va, nau-lai chu ro thei lova kan siam chuan, a dam harin hnai a la mai thei zawk a ni.

Heng bakah hian kan hriat reng tur chu, nausen piantha pangngai chuan thla khat an tlin hma chuan damdawi engmah an mamawh lo a, chakna damdawi ‘Vitamins’ te pawh pek an ngai lo. Chuvangin nausen chu thla khat a tlin hma chuan nu hnute chauh lo chu vitamin emaw chakna damdawi emaw reng reng pek loh tur a ni. Thla an tlin hmaa chakna damdawi pek hian an taksa a ti tha lo ve thei bawk thin. Nausen thlakhat la tling lo te chu doctor te phalna lo chuan damdawi pek loh reng reng hi a him ber a ni.

Tin, nausen hnute pek hian a tawn tawna pek chhawk chhen ai chuan a lehlam pek ruah thak hnuah a lehlam pek leh thin tur a ni. A tawp berah chuan nausen hian nu hnute tluka ngeih leh an tana chaw tha a awm lo tih hriat reng fo tur a ni.

NU HNUTE TUIA NAUTE CHAWM

NU HNUTE TUIA NAUTE CHAWM


Nu in nau a pailai hian nu leh naute chuan kawng engkimah inzawmna thuk leh ril tak an nei a, nu pum chhunga an awm lai pawh hian naute chu a nu zara nung ve chauh a ni. Naute a lo pianga a, a lai hrui an han zaichat a, chu mi hnu chuan a nu lak atanga lak hran a lo ni a. Mahse, naute chuan a nu chu a la rinchhan reng tho a ngai thin.

Nu hnute tuiah hian naute tana chaw tha tam tak leh naute hriselna tur atan a mamawh chi hrang hrang chaw tha a pai tel a, hei hi Nu in naute a chawm len theihna tur atan bik liau liau a hnutetui hi Khuanu lo ruat lawk sa a ni. Nu hnute tui ngeia naute chawm an nih chuan awlsam taka natna inkaichhawn mai theih chi entirnan-Hritlang te, Kawthalo hri te mai bakah natna dang lakah pawh nasa takin a venhim phah thin a ni.

Naute an lo thanglian a nu hnute tui pawh an lo mamawh tam chho ve tial tial a, thla 6 an nih thleng hian nu tam tak chuan naupang kham khawp zan in hnute tui hi an pe thei thin a. Makse, thla 6 an pel chho tawh a nih chuan chaw atan thil tui ril lam chi (supplementary food) hi pek a tha entirnan-Thingfanghma te, Tomato te, Mai te, Balhla te leh buh rawt kawi te. Hetiang hian naute chu thla 6 an tlin tawh chuan nu hnute tui chauh pe tawh lovin an taksa tana chaw tha tlem tlem a pek chhoh ve zel a pawimawh a, hemi piah lamah hian naute chu a nu in a hnute tui ala pek chunzawm reng thei tho a ni. Kan hriat tur atana thil pawimawh tak pakhat chu naute chaw pek nan hian thirfian, no leh plate-te hi hman tam a tha a. A chhan chu Bottle kan hman thin ai hian silfai a awlsam bakah naute tan a him zawk a ngaih a ni.

Nu hnute tui ngei a naute enkawl an nih chuan nu tan pawh naute pai leh mai theihna inkar hun a tihhlat phah thei a, naupai leh mai lo tura inbuatsaih hi nu tan leh naute tan te mai bakah chhungkaw tan thleng a thil tul leh pawimawh tak pakhat a ni.

Nu in a fate hnute tui tha taka a pek chuan nu leh naute inkarah pawh inzawmna thuk leh ril tak a siam phah thin a। Hetianga nu in a fate a enkawl thei anih phawt chuan chu tluka hlu chu a awm lo a ni।

HNUTE TUI THAT BIKNA TE LO SAWI ILA :

Nu hnute tui hi ran hnute ai chuan danglam takmai a ni a. A bik takin naute hriselna atan a duhthusam a ni. A that bik na chhan te : Water, Protein, Fat, Lactose, Mineral-te leh Vitamin-te a awm vek vang a ni. Chungte chu lo thlir zau ila

Water (tui) : Kan taksa chhunga Cell (thil nung) awm ten mumal taka hna an thawh theih nan tui hi thil pawimawh tak a ni a. Tui hi a awm loh chuan kan taksa chu tui tlachham (dehydrated) in a awm mai dawn a ni. Nu hnute tuiah hian nautein a taksa tana a mamawh tawh chauh tui a pai tel a ni.

Protein : Nu hnute tuia Protein awm hi naute hrisel tak a an thanlen theih nan a pawimawh a. Bawnghnute a Protein awm aiin a tha zawk a, pum tan pawh paitawih a awlsam zawk a ni. Nu hnute tuia Protein a awm avang hian naute chu natna tam tak lakah a ven theih a ni.

Fat (thau) : Bawnghnute a thau awm aiin nu hnute tuia thau awm hi naute tan a that mai bakah ei a awlsam zawk a ni.

Lactose Milk (Hnute tui thlum) : Nu hnute tuia Lactose awm hi Bawnghnute a mi aiin a thlum tui zawk a. Taksa tana chakna pe theitu a ni a. Naute pum chhungah hial Lactose hi Lactic Acid-ah a insiam a, hei hian thil ei awlsam takin a paitawih tir thin a ni.

Mineral : Nu hnute tuiah hian Calcium, Iron leh taksa tana chakna dang tam tak a awm a, hei hi naute thla 6 hnuai lam tan chuan chaw dang (supplementary food) ei hran ngai lovin an mamawh tawk chauh a ni.

Vitamin : Naute nuin a taksa tana chaw tha a ei phawt chuan chu chu naute hriselna atan pawh a pawimawh em em a. Hnute tuiah hian taksain a mamawh Vitamin chi hrang tam tak a awm a, chungte chu taksa siam that nan an tangkai em em a ni.

HRIAT RENG TUR ATAN A THIL PAWIMAWH TE :

Nu hnute tui hi naute tan chuan chaw tha ber leh duihthusam a ni a. Nautein a taksa tana a mamawh chaw tha tinreng awmkhawmna a ni. Nu hnute tui khamkhawp zan a hnektir an nih chuan nausen lai a hritlang leh natna dang leng vel lakah pawh naupang chu a venghim thei a ni. Hetianga naute tana chaw tha hi thil dangah chuan a awm thei lo a ni.

Nu hnute tui ngeia naupang chawmlen an nih chuan nu leh naute inkarah pawh inkungkaihna tha tak leh nghet tak a siam phah a, hei mai bakah hian naute chuan a nu zarah taksa lumna te, ralmuanna te leh inngainattawnnate a siam phah thin.

Nuin a fate hnute a pek hian naute hnute pek chunzawm zel chakna leh phurna a siam thin.

Naute pian hlim a nu hnute tui eng (colostrums) hi naute tan thil tha tak a nih bakah natna inkaichhawn theih lakah naute chu a venhim phah thei a ni.

SNORING (HNÂR)

SNORING (HNÂR)

By David L. RaLte in Hriselna Huang

Kan hnâr thin na chhan chu kan thawkna dawt a zim vang te, kan mut dan position dik loh vang te, kan hrawk a tissue awm ho chak tawk loh vang te a ni tlangpui thin…Naute atanga puitling – putar, pitar thleng mai hian hnâr thin hi kan awm ve hrim hrim mai a. Muthlih apianga hnâr ziah thin te leh engemaw chang chauh va hnâr thin te pawh kan awm awm e. Mutpui/chenpui te tana muthilh theih loh khawpa hnâr ring te kan awm a, zawi te tea hnâr ve sêk sêk te nen…

Hnâr ring lutuk avanga chhungte/mutpuite an muthilh theih thin loh hian a inthlahrun awm duh hle a. Inthlahrun avanga room danga mahni chauhva riah hran daih lah chu hnâr rehna/damna a ni der bawk si lo!Kan hnâr lai hian ka âng huau in nge kan hnâr hmui chip in tih te, zangthalin kan mu nge kan saisir tih te hriat hmasak a tha hle. Hemi hre tur hian kan mutpui/chenpui te hnenah kan hnâr laia kan hnâr dan te, kan awm dan te lo chik/chhinchhiah tura kan hrilh a ngai awm e. Hei hian hnâr ve satliah mai mai nge kan nih natna emaw, hrisellohna emaw kan neih avang hnâr thin kan nih leh nih loh hriat nan a pawimawh a ni.

ENGVANGA HNÂR THIN NGE KAN NIH?

1. Hmui chip chunga kan hnâr anih chuan kan lei (tongue) vang ani.

2. Ka âng huau chunga kan hnâr anih chuan kan hrawk a tissue thenkhat chak tawk toh vang te a ni thei a.

3. Zangthal chunga kan hnâr anih erawh chuan kan mut dan thlak danglam ila a reh ve mai thin bawk.

4. Kan zangthal emaw, kan sai sir emaw, eng ang position pawhin mu ila kan hnâr tho tho anih chuan hrisellohna engemaw tak kan nei te pawh a ni thei.

Heng ho bakah hian chi inthlahchhawng zelah thawkna dawt zim sa hrim hrim kan nih chuan hnâr thin chhungkua anih theih a. Tin, kum a lo upat hnu hian thawkna dawt te alo zim chho ve zela hei vang pawh hian a hnâr theih tho a ni. Hmeichhia aiin mipa ho hi kan thawkna dawt a zim hreta, hei vang hian hmeichhia aiin mipaah chuan hnâr na chance a tam zawk thei bawk awm e.

Kan tarlan tawh ho bakah khian kan hnâr na chhan tamtak sawi tur a awm a, han sawi belh ta zel ila… Allergies, asthma, hritlang, emaw sinus infections emaw kan neih vangin a hnâr theih bawka. Kan thau lutuk vang te pawhin a hnâr theih a, sikret, zu leh damdawi ti nasa mi kan nih chuan kan hnâr thei bawk ani.


HNAR TIH REH/TIH ZIAAWM DAN CHI HRANG HRANG TE:

1. Zangthala mut thin vanga hnâr thin i nih chuan i mut dawnah Tennis ball hi i kekawr kawngah a dah na tur thui la, tennis ball dah chungin mu zangthal thin rawh. Hei hian zangthala mut a ti hrehawm anga, i saisir lo thei lo anga, saisir zawnga muthilh i thiam vat mai ang. Tichuan i hnâr chu a zia awm ang

2. I thau lutuk emaw i overweight emaw a nih chuan i weight reduce la i hnâr a zia awm ang.

3. I khum lu lam 2 – 4 inch ve ve in emaw kam sang la i hnar a zia awm ang.

4. Mut hma a thil ei teuh te, zu in te emaw mutna damdawi emaw ei ching lo la i hnâr a zia awm ang.

Kan tarlan tak ang zawng zawng pawha i hnâr ala reh thei lo anih chuan doctor- Otolaryngologist (ENT), emaw Dentist emaw rawn a tha ang.

NAUPANG ZUNCHEH REI

NAUPANG ZUNCHEH REI

Naupangte hi zan lama zuncheh rei deuh an awm fo va, a tlangpuiin naupangin kum 3 a lo tlin tawh hi chuan, a zun a ip-in a zunchhuah pawha ip leh zung zung tura zan mut hnuah pawh thova zung mai thei tura ngaih an ni. Nimahsela, naupang tam tak chu kum 3 an tlin atanga kum 15 an tlin thleng pawha zan mut hnua zuncheh ching an awm fo thin. Hei hian nu leh pate lu chang a tihai ni lovin, naupang zuncheh thina rilru kha a tibuai thei hle thin. A chhan chu, kha naupang khan chhia leh tha hriatna a neih phak ang zelin zahna chang a lo hre chho ve zel a, a bik takin kan fate school hostel-ah kan dah thinte hian hreawm an tizual thin.

A thuhrimin an zinga za zela 75-te hi chu kum 3½ an tlin chuan, zan mut laia zuncheh tawh lo tur an nia ngaih laiin, naupang za zela 10-15 te hian kum 5 an tlin thleng pawhin zun an la cheh thin a ni. Kum 10 vel an han tlin chhoh chuan, za zela 5 velin an la cheh cheuva, kum 15 an tlin chuan za zela mi pakhat angin zan zuncheh an ching tawh ang chauhva chhut a ni. Tin, heng naupang zuncheh ching kum 5 chinte hi primary bed wetter kan tihte hi an ni a, kum 6 chung lamte erawh chu secondary bed wetter kan tihte hi an ni thung a. Tin, heng naupang, zan mut laia zuncheh ching za zela 10-te hian chhun lamah pawh zuncheh an ching bawk thin a. Nimahsela, naupangin kum 15 a lo tlin tawh hnu chuan a tlangpuiin zuncheh hi an ching ngai meuh tawh lo va, chutih laiin putilin thleng pawha zan mut zuncheh ching sawi tur an awm ve nual tho a ni.

Heng naupang zan zuncheh chin chhan hi a chhan tam tak a awm thei a, entir nan :

1) Chhungkaw inthlahchhawn atangin.

2) Naupang phira piangte zingah a tam duh bik a.

Heng naupangte hi chhunah pawh an zung zing bik a, nimahsela naupang zuncheh ve lote ai hian an zum tam lam erawh a danglam hauh lo thung a ni. Tin, heng naupang zan zuncheh chingte hi rilru hahna chi hrang hrangin a awmtir thei bawk a, chungte chu chhungkaw lama nu leh pa enkawlna dan azir te, awmna hmun pemsawn fo te, sikul kalna sawn fote leh chhungkaw danga va awm te hi an ni. Tin, zun kawng hrisel tawk lohnate leh zunkawng anih tur pangngai anga a awm lohvin a awm thei bawk. Ti, naupang zunhtlum lo nei, hriatchhuah mai si lohten he natna hi an vei bawk thin a ni.

A nihphung tura naupang kum 3½ an tlina za zela 75 velin zan lama zuncheh an nei lo tura ngaih an nih laiin, heng a dang zuncheh ching thinte enkawlna kawngah nu leh pate leh Doctor- ten dawhthei taka ekawl an nih chuan hlawhtling tan enkawl dam theih an ni a. Chutianga enkawl nana pawimawh thenkhatte :

1. Naupang zan zuncheh chingte chu rilru leh taksa lama mi hnuaihnung bik an ni lo ani tih chu rilrua tuh tur a ni. Boarding school zirtirtu pakhat chu, zana naupang zuncheh thinte a boarding school-a luh phal leh phal loh a nu leh paten an zawhnaah chuan, an headmistress chuan ‘Phal tehreng mai, hetiang naupangte hi ka sikulah tam tak lo lut tawh te zinga mi chu naupang lehkha thiam thei berte zinga mi an ni’ a lo ti hmiah mai zuk nia.

2. Heng naupangte hi an zunkawngah natna a awm em? Tih leh an zun kawng pianphung/ruangam dik lohna a awm em? Tih Doctor-te rawn a, a tul anga enkawlna pek tur a ni.

3. Naupangin zun a cheh fo thin avanga nu leh paten thinrim engphiara hauh hian an fate natna a tihzualkai thin avangin, hau lova duat taka enkawl tur a ni. Tin, an zuncheh leh cheh loh te, a tahrik chhinchhiahin, an cheh loh zan apiangin fak emaw, lawmpuizia lantirna eng emaw tak tihsak hian hlawkna tam tak a nei bawk.

4. Tin, naupang chu zung zing tura hrilhin, tir lamah chuan darkar tin zung tura fuih leh chutiang zelin darkar hnih emaw darkar thum emaw darkar ruk emaw danah zung tura fuih hian rah tha tak a thlen thei bawk.

5. Damdawi hmanga enkawl dam theih an ni bawk a, ei rei deuhte a ngaih avang leh a dam hlen pui zen zen loh avangin a tul tehchiam lo.

6. Hetiang natna vei enkawl damna hi hlawhtling bera ngaih Alarm Clock an tih mai, thirphek pahnih a kara lapua dahin naupang mutna mattress-ah dah tur a ni a, zanah naupang kha a lo zun chuan thirpek pahnih kara lapw inzep kha lo tui zawpin a cheptu thirpkhekte kha a lo inkhawng riin naupang mutui lai chu a tiharh a, a zunna tur hmun pana tho chhuakin a va zun chhunzawm thin. Hetiang thirphek inkhawng zan 10-15 vel, zan zawna nau zuncheh vei a kaihharh chuan za zela 60 chuan an dampui ngeia ngaih a ni.

Hriatreng atana pawimawh chu, hetiang naupang zuncheh ching

thinte nu leh paten an ngiahtuahna senga theihtawpa tanpui leh zawldawh taka fuihna thurawn pekte hian rilru lamah an fate natna a tihdam theih mai bakah, tunah chuan he natna ti mai ila hlawhting taka enkawl dam theih a lo ni ta a ni.

PARACETAMOL

A hming dang : Acetaminophen tiin an sawi ṭhin bawk.

Eng atana hman nge : Na chhawkna atan leh khawsik tirehtu atan hman a ni ṭhin. Hritlang damdawi tih ho bikah tel tam ber a ni.

Eng chemical nge a nih?

A chemical hming chuan N-(4-hydroxyphenyl) acetamide a ni.

Eng angin nge kan hmuh ṭhin?

Damdawi mum, lai-hren, mawnghnawh leh inchiu tein a awm.

Engzat nge ei tur (dose)?

Puitling tan : Mihring taksaah nikhat chhungin 4000 mg aia tam a lut tur a ni lo. 4000mg hi nikhat chhunga vawi li eiah hman tur a ni. Hei hi a sang thei ber a ni a, a chawhtu doctor-in ṭul a tih chuan hei aia tlemin a pe thei. Hei aia tam i ei chuan tur ṭha tak a ni hlauh thei. Ni 10 aia rei pek loh tur.

Naupang tan : 15-60mg/kg in darkar 4-6 danah pek tur. Ni 5 pek a tawk. I fa kha kg 5-a rit a nih chuan 15gm x 5kg=75 mg vawi khatah i pe thei ang, darkar 4 emaw darkar 6 danah emaw a nat dan a zirin a pek theih. Nikhatah vawi 4 aia tam pek loh tur. Ni 5 aia tam pek loh tur. Paracetamol mum hian ei aṭanga minute 11 chhung velin hna a thawk nghal thei a, a rei berah ei aṭanga darkar 4 chhungin taksaah ṭha takin hna a thawk a, darkar 4 aṭangin a hnathawh a reh tial tial ṭhin.

Paracetamol hi damdawi him a ni em?

Damdawi reng reng hi chu tur leh hnathawh ṭha lo nei an ni vek. Mahse Paraceta-mol hi a ei dan tur dik taka ei chuan damdawi him tak nia ngaih a ni. A hlauh-awmna tarlan zawng zawngte hi mi zawng zawngah a thleng vek lo va, tu chungah pawh thleng thei vek a ni thung.

A hnuaia mite hi a him loh dan chu a ni:

Nu, naupaiin a ei tur chin aia tam a ei chuan naute thin (liver) leh kal (kidney) a chhe vek thei. Naupai laiin a ei tur aia tam a ei chuan khup kawi leh ke lek te a thlen thei. Naupai laiin a ei tam lutuk chuan naute hmai duk a thlen thei a, naute piang kha paracetamol mamawh em emin a awm thei a, chu chuan naupang kal (kidney) a tichhe vek thei. Hnute tuiah tlem a kal thei a, hei hian nausen hmai duk leh vual a thlen thei.

Paracetamol ei tam lutuk hian thin (liver) a tichhe thei a, kal (kidney) a tichhe vek thei bawk. Paracetamol hi takasaa a luh veleh chemical dang N-acetyl-p-benzoquinoneimine-a

h a chang a, chu chuan thin vengtu enzyme pawimawh tak mai, glutathione a ei ral vek a, thin a chhe thei ṭhin a ni. Hei hi zu in mi-ah a hluar bik a, zu leh parace-tamol inpawlh chuan glutathione hi a tichhe nasa bik a, thin a chhe hma bik thei. Hei hi a dose pangngai leh dik taka ei chuan mi tlangpui zingah chuan thleng lo tura ngaih a ni.

Naupang tan a him em?

Naupang leh nausen tan a him tawk nia ngaih a ni a, mahse a ei dan tur dik taka pek tur a ni.

Damdawi dang nen ei kawp a pawi em?

Paracetamol hi damdawi dang nena a inhal thu hriat a ni lo mahse, mi malah a thleng thei.

Chaw leh thil dang ei pawlh a pawi em?

Chaw emaw bawnghnute emaw nen ei pawlh a pawi lo.

(Source: Hriselna Huang)

BÂWK HI

BÂWK HI

Dr. Doris Lallawmzuali. M.D. (Pathology)

Kan taksaa bawk hian ngaihven a hlawh ta khawp mai.

Cancer natna leh cancer vanga thi Mizo zingah kan tam tak em avang hian, kan taksaa bawk a awmin inentir vat kan chin thar zel a pawimawh a ni.

Bawk chu

Bawk hi taksa peng hmun hrang hrangah a awm thei deuh vek a. Thil chi hrang hrang vang a ni thei.

Ṭhal bawk hi nghawng, beng hnung, khabe, zak-hnuai leh kapah te hian a awm duh a. Centimeter 1 (khat) aia a len loh hi chuan bawk naran, pun (infection) vang emaw a ni duh hle. Naupangah phei chuan a awm duh em em a. Hlauh-awm a ni lo a, damdawi ei chuan zawi zawiin a reh mai ṭhin a ni. Ṭhal bawka hlauhawm awm ve thei erawh chu Lymphoma (Ṭhal cancer) leh cancer ṭai darh (metastasis) te hi an ni. Cancer hi i pum, hnute, chuapah emaw i hriat miah lovin a lo awm thei a, hriat chhuah tlai a nih chuan i ṭhalah lo ṭai darhin bawk a rawn siam thei a ni. Ṭhal bawkna chhan dang leh chu TB (tuberculosis) vang a ni thei bawk.

Hnute bawk hi a tam viau bawk. Vanneihthlak takin a tam zawk hi chu bawk hlauhawm loh, cancer-a chang lo chi an ni a. Mahse hnute cancer hi kum 20-30 mi lekahte pawh kan hmuh tak zeuh zeuh avangin, hnute bawk pawh hi ngaih-thah mai lova, a rang thei ang ber a entir ṭhin tur a ni.

Awrpuar pawh hi a tam khawp mai. Awrpuar cancer hi chu a awm ve fo nain a tam lutuk lo. Awrpuar tam zawk hi thyroid hormone tlakchham/ tam lutuk vang a ni thei. Damdawi ṭha taka ei a ngai a, chuvangin ngaihthah loh a ṭha. Heng bakah hian, thau hlawm bawk (Lipoma), thisen zam bawk (Hemangioma), vun to lut bawk (inclusion cyst) leh bawk dang tam tak a awm thei. Taksa peng hrang hrang-ban, ke,dul, lu, hnungah te a awm thei. Heng bawkte hi entir a, a ṭul a nih chuan zai thlaktir mai tur a ni.

Bawk i neih chuan engtin nge Doctor in a lo tih ang?

1. FNAC

A tlangpuiin, FNAC (Fine Needle Aspiration Cytology) ti turin a lo rawn ang che.Hei hi hriaua bawk kha vih a, a timur (cells) hip chhuah a, stain hnuah, eng bawk nge a nih tih enlenna (microscope) hnuaia en mai hi a ni. He test hi a awlsam a, a rei lo a, a tlawm bawk. Civil Hospital, Aizawlah tih theih reng a ni. Cancer, TB leh natna chi hrang hrang hi chiang (accurate) takin zaa sawmkua (90%) vel chu a hriat chhuah theih a ni.

2. Biopsy

FNAC aṭanga hriat chian theihloh emaw, tih-chian lehzual nan biopsy tih a ngai thei. Doctor-in bawk kha a vaiin emaw, a them emaw a zai thla ang a, chu taksa them chu kar hnih khat vel sawngbawl a nih hnuin microscope hnuaiah zir chian leh a ni a. Tisa inrem dan chu uluk taka enin i natna chu hriat chhuah a ni thei ang.

Biopsy hi a langa rawn bawk chhuak kher lo-hnar, hrawk, beng chhung aṭang te, pumpui, chaw kawng, chuap, ril, chhul, etc. aṭang te hian lak a ni ṭhin. Pumpui leh chaw kawng aṭang chuan Endoscopy (chaw kawng enna) hmangin an la a, chuap aṭangin Bronchoscopy (chuap enna) hmangin an la ṭhin.

Pawimawh dangte.

Thil pawimawh em em pakhat chu, i eng lai pawh kha zai tawk la, biopsy report hi lam leh ngei ngei ṭhin tur a ni. I chhul an paih emaw, i mit, rilphir, tonsil, i awr bawk (thyroid) an zai emaw doctor ten an zai thlak kha paih mai lovin, biopsy turin Pathology Department-ah an rawn thlen a. Chu chu uluk taka lo enin, damdawi chi hrang hranga sawngbawl a nih hnuah, biopsy report hi pek ṭhin a ni. Entir nan, i chhul kha cancer nih ringhlel lem lovin doctor in a paihsak che a; mahse, uluk taka i chhul kan en khan cancer kan lo hmuchhuak thei reng a ni. I inzai zawh khan i hna a zo mai lo a, report i lak a, doctor i entir leh ngei a ngai a ni. Report i rawn lam loh chuan, cancer nei reng siin, cancer damdawi (chemotherapy) leh hem (radiotherapy) la loin i lo awm thawveng mai mai thei a ni. Chutih laiin i cancer kha nasa tak a lo ṭai darhin, enkawl awmze awm lo khawpin a lo nasa hman thei. Chutiang bawkin mit, chi bawm, leh bawk hnawksak mai maia i ngaih kha cancer a lo ni reng thei. Doctor-in a zai reng reng che chuan, biopsy turin an thawn vek tlangpui a, chuvangin i report kha ngaihthah ngai suh ang che.

Report lamna.

Pathology Department hi OPD building hlui-Blood Bank hnuai (Block B), Room no 209-212-ah te hian a awm a. FNAC hi Room No. 209-ah Thawhṭan, Nilai leh Zirtawpni te tih ṭhin a ni. A report hi bwk kan vih tuk dar 11:00am-ah Room No. 209 vekah a lam theih a ni.

Civil Hospital, Aizawlah zai i nih chuan, i taksa them paih/zaia kha OPD building (Block B) Room No. 502, mit entirna (Eye OPD) bulah, hian submit (theh luh) ṭhin a ni. A report pawh hi Room No. 502-ah tho hian lam leh tur a ni. Rokhawlna a awm loh chuan kar khat chhung hi chuan report peih hman a ni ṭhin.

Bawk i nei em? Hlau ru tak siin i ngaihthah der em?

Doctor rawn la, chian vat ang che.

- Cancer a lo nih loh chuan hlau mai lovin, thla-muang takin, enkawlna ṭha tak hnuaiah, i nun i chhunzawm thei ang.

- Cancer i lo nei hlauh a nih pawhin, i hriat chhuah hma leh i tan damna chance a ṭha.

I tlai ang e!.

Source Hriselna Mag. January '11

Medical Board

Medical Board

Medical Board chu Specialist Doctor ten damlo phai lama kal tura an rawn te, kal tura sorkar phalna pe theitu an ni. Member pathum (3) an awm a, chungte chu :

1. Dr. Lalbiakkima, Medical Supdt. (Chairman)

2. Dr. K. Lalbiakzuala (Member)

3. Dr. Rosangluaia (Member)

Damlo hriattur :

1. Medical Board hi chawlhkar tin Nilaini chhun dar 11-12 ah Medical Superintendent Office, Room No. 201-ah an ṭhukhawm ṭhin.

2. Board hmaa inlan turte chuan zing aṭangin office-ah hming ziak lawk theih a ni.

3. Phai lama kal tura Doctor chawhte chuan Board hmaah, an inentirna lehkhate nen an inlan tur a ni. Board fee ` 30/- ken nghal tur a ni.

4. Board hmaah hian damlo aiah an chhungte pawh insawi sak theih a ni.

5. Medical Board lehkha pekchhuah thil telin Director, Health Services Office-ah Provisional Permission dil tur. Theh luh hmain damlo emaw, damlo chhungte emaw thawhna Department thuneitu (DDO) phalna/hriatpuina (forwarding) lak hmasak tur a ni.

6. Phai aṭanga kir leh hnuah, Director, Health Services aṭang bawk hian final permission dil leh tur a ni. Hetah hian provisional certificate leh discharged certificate leh DDO phalna (forwarding) thil tel tur. Final permission hi T.A. leh M.R. bill nana hman theih chuah a ni.

7. Sawrkar-in phai lama kal tura a phal theihte chu sawrkar hnathawk lai emaw, a chhunghnai emaw (sawrkar phal chin) bikte chauh a ni.

(Source Hriselna Mag.Feb'11)

Ajinomoto

Ajinomoto

In Choka Chhuarah Khan Mihring Ti Hlum Thei leh Cancer leh Natna Hrang Hrang thlen theitu a Lo Awm Reng Thei A nia:

He thil hi zu (alcohol) leh vaihlo (nicotine) te ang tho va thil hlauhawm a ni. Restaurant-ah emaw chaw ei thin in nih chuan in ei tel fo ang. Zoramah phei chuan sorkarin khap tura nawrna hial awm se ti a rawt tha ti tepawh an awm nual a ni. (Vulmawi September 16, 2010- Dr. K. Pachhunga) He thil hi MSG monosodium glutamate an tih hi a ni. Mizo chuan ajinomoto, chawhmeh tih hanna tiin kan hre ber a.

1959 vel khan U.S. Food and Drug Administration chuan MSG a hlauhawm lo tiin a puang a. Mahse, chuta tanga kum 10 hnuah chuan mi thenkhat, Chinese Restaurants a chawei thin ten natna mak tak, Chinese Restaurant Symdrome an ti a, an kut leh ke hit a (numbness) leh marphu chak vak vak (heart palpitations) te an vei ta a. Hei hi chanchin buah te an theh darh tak avangin mi tamtak beng a lo thleng ta a. Tichuan research nasa taka mi thiam ten an beih hnuah, MSG a chemical awm hi hriselna atan a that loh zia an hmu chhuakin cancer hial a thlen thei tiin an puang ta a ni.

MSG hi engti ang chiahin nge taksa tan a that loh internet lama atanga an sawi te chu han tarlang ila. MSG hlauhawmna ber chu Dr. Russel Blaylock-in a lehkhabu, ‘Excitotoxins: The Taste That Kills’ tih bua a ziah hi a ni. (Dr. Blaylock hi Baord Certify Neurosurgeon a ni) He mi lehkhabua Dr. Blaylock sawi dan chuan, “MSG hi excitotoxin, a thalo zawnga kan cell, (mur) te chawk phur vak (overexcites) thei a ni. He tianga kan cells te an awm chuan thluak leh lung a khawih pawiin thihna hial a thlen thei a ni. Chu bakah kan thluak atanga hriatna thazam kan hriatreng theihna lo dah khawltu te kha a khawih khawlo thei a. Tichuan, hriatna te kan hloh thei a ni. MSG a chemical awm hian lung a tihrawl a ti khawlo theiin thih thutna te pawh a thlen thei a ti bawk.”

Khawvel hmun hrang hrang leh University hrang hranga mi thiam ten an zir leh ransaah te an enchhin hnua MSG hi a thatloh dan an hmuh chhuah tlangpui chu heng hi an ni:-

Thauna (obesity)

Mit chhiatna (eye damage)

Luna (headaches)

Chauh ngawih ngawihna (fatigue)

Atna, Hriatna hloh (disorientation)

Thluak Cancer

Marphu Chak Thut

MSG hi can food leh khawchhak ho ei tur siamah hian a tam bik a. Chuvangin a label hi fimkhur taka chhiar a tul a ni. Tin, amah tluk thova hang tui MSG tel lo pa (mushroom) leh alovera atanga siam te hi dawrah lei tur a awm ve a, chawhmeh a ti hang tui ve tho si a, a tih chi viau ang.

[Source: Zoin web]

HMANGCHANG

HMANGCHANG

THE ZOZAM TIMES ni __/08/2011 a C. Vanlalvuana Ramthar, Aizawl ami in a KHUAIZUK DAMDAWI THA KA HRIATTE tih a rawn ziah hi kan tangkaipui mial takin ka ron tar lang ve leh ani e.

Nikum 2010-ah khan "Khuai seh/zuk damdawi thenkhatte" tiin chanchinbu 5-ah ka chhuah tawh a, hmanni khan khuai zuk avanga thi, newspaper ah tarlan a nih khan kumin(2011) ah pawh chhuah nawn leh thain ka hria a, ka han chhuah leh ta ani e.

Khuaiin hmun khat lekah a zuk che chuan, petrol or spirit hnawih mawlh mawlh la, ana a chhawk rang ber. Hmun tam takah a zuk che chuan nachhawkna ei thuai la, (artui hip hi nachhawk nan atha hle tih hriat tur). Nachhawknain hna a thawh veleh Avil ei nghal ang che, chu chuan khuai turin hna a thawk zel tur kha a veng ani.

Tinn khuaiin i mitah a zunkhum che chuan Burma Balm bur bial sen tereuhte hi tlem i mitah tatlut la, a dam nghal siai siai mai ang.

Tin, khuai lak dawnah bawkbawn chawhmeh atan hymang la, ei uar la, khuai zuk avanga i vung luk kha a vung lo ang a, ana pawh a ziaawm thin.

Tin, Soda(thil bai nan chingal aia kan hman thin) hi rul chuk damdawi atan atha hle an ti a, khuai zuk ah pawh, tur nei dang sehah pawh atha viau ngei ang lo chhin ve teh e, heng kan sawihote hi keimah ngeiin ka enchhin leh finfiah tawh ani e.

A tawp bera ka sawi tur hi thih leh dam inkarah pawh hei baka tha leh rintlak sawi tur damdawi dang ka hriat loh chu ani. Khuaiin a zuk avanga damdawiinah dah ngai khawpa na leh thih hlauhawm khawpa mi a awm chuan, a rang thei ang berin Ar talh la, chansawmin chhum la, a chhuanna tui chu intir thuai ang che. Glass no3 atanga no 5 thleng pawhin intir mai tur ani.

Tin, damlo chu arsa chhumna tui tulh leh intir theih tawh loh khawpa naa a lo awm hman tawh a, a awmah a hnawh a, thawk a harsat tawh a, a aw pawh a chhuah theih tawh loh chuan, a taksa pumin arsa tui chuan zut mawl mawlh la, alo harh deuh hunah a kaah khak luhtir zel la, a in theih hunah tulh tawh mai tur ani e. Artui leh arsa ah hian Zo-ar chu a thlanawm zawka, a awmloh chuan i hmuh awlsam apiang hmang mai ang che. Hriatzauna mawlte hmang hian mi tana malsawna leh nun chhanhimtu anih theih

Awmvel

AWMVEL

HRILHFIAHNA: Awmvel Mizovin kan tih hian, pan chikhat awm velchhuak thin natna mitthlaah a rawn lang nghal mai thin a,mahse he natna hian awmah chauh ni lovin taksa khawilai pawh,vunin a khuh tawh phawtah chuan a lang thei ani.A Medical term chuan Herpes Zoaster ani a,he natna hi kan naupan laia kan vei hrin Tangseh(Chicken Pox) natna dam tawh amaherawh chu kan taksa nerve hmun thenkhatah a Virus nung la chambang kha taksa chak loh lai emaw natna dangin mi a tlakbuak laiin emaw rawn chhuak lehin a rawn pan chhuak ta thin ani.

A LAN DAN: He natna hi pan chikhat durh chhuak angin a lang a a tirah chuan a pan a lan hmain a lan chhuah na hmun tur chu a na viau thin,chumi chu khawsik ten a zawm a chumi zawhah a rawn durh chhuak ta thin ani, a durh hi sin te te atanga durh leu lian tak pawh ani thi, zawi zawin a durh chu dam dawia enkawl loh pawhin a lo hil ve zel a, ser a lo awm ta thin ani,hemi hnu pawh hian damdawia enkawl loh emaw a nasa deuh te phei chu a natna hmun kha a rawn na thip zawk zawk fo thin.

ENKAWL DAN: Damdawia awlsam taka enkawl theih ani a

Puitlingah chuan Acyclovir mum 800mg nitin vawi 5 ni 5 chhung ei tur ani,a panah khan Acyclovir Ointment hnawih bawk tur ani,Mit chhunga mi chu mita hnawih chi bik Ointment a awm tih hriat tur ani,naupang tan pawh damdawi ei chi hi a tui a awm bawk,Khawsikah chuan Paracetamol mum ei mai tur ani.

A damdawi te:

1. Kelpa zing ek hmasa ber tuam hnan.

2. Arakhaum hnah tui sawr bel.

3. Tlawr til meihawl tih dip chu chawtui nen awmvel panah hnawih tur.

4. Ankhapui hnah densawm tui sawr hnawih.

5. Makpazangkang hnah rawtsawm tui hnawih.

6. Hmawng pil tui nen chhum tui a chanve chhuan kang tui in tir.

7. Tuibur rawh vap hnawih.

8. Samṭawk te hnawih.

9. Chahpui bulbawk tah tui hnawih.

(source Hriselna Mag)

CALCIUM

CALCIUM

Calcium hi kan Mizotawng hman mai loh chuan hming dang reng kan nei si lo.Calcium hi taksa engkimah tih theih deuhthawin a pawimawh a,kan taksa tana Vitamin pawimawh tam tak pawh hi calcium avanga taksa in an siam a ni hlom a.Kan chaw ei leh in ah hian Calcium hi kan ei tel tlem em em a,nizung hmangin kan taksa hian Calcium kan mamawh ang tawk chu a siam ve ani.Kan taksa a Vitamin tam tak (Magnesium,Boron,Zinc) te hi a tello chuan taksa in a siam thei bik si lova ni.Kan ruh tichak leh tichangtu ber anih avangin taksa ah Calcium a tlem chuan ruh alo chak lova,tluk hlekin kun 60 chunglam phei chu an ruh a tliak hma em em ani.Tunlai a khel ruh tliak tam ber pawh hi chhuat a Glaze Tile kan phah leh Calcium kan tlak chham vang ani.Calcium hi thisenah a level tawk a awm ve a,chu chu alo tlem chuan ruh ami kha thluakin a la chhuak a,thisena a awm tawk awm turin a siam rem reng ani.Hei vang hian Calcium kan ei tlem chuan kan ruh alo muat a,thawrawng lek lek khawpin alo pan ta thin ani.

Hmanlai ti tawh mai ila,Calcium mum awm hma kha chuan raipuar tam takin lungno te an ei a,meivap te an chak em em thin.Hemi awmzia chu an taksa in Calcium a mamawh a,Calcium tamna kha thluakin a kawhhmuh ta mai thin ani.Tunlaiah pawh Calcium tlachham hi mi tam zawk anla ni fo mai,thenkhat kuhva ei in Caalcium kan ei an ti mai thei,a dika,chinai hi Calcium hlang deuh thaw ani a,mahse taksa tan a tha lo chi ani.Hetiang hian iron (thisen sen siamtu) hi taksa a hip lut thei lovin an siam a,kuhva ei reng mai ho chuan Iron an tlachham ngei ngei zel ani.

Calcium hi kan ei leh in ah hian a tel tlem em em a,mahse kan taksa hian Vitamin D nen a tang dunin nizung atangin a siam reng a,hei vang hian tlachham lutuk in kan awmlo thei chauh zawk ani.Tunlai pawhin upa kum 60 chunglam chu ruh chak lo hi a tam zawk anni a,sap ho zingah pawh an buaipui ber pakhat ani reng ani.Chuvangin upa lam chuan ei reng mai hi a him ber.Naupang lam tan chuan eng Calcium pawh a pawi loh laiin upa lamah chuan chi dang deuh Vit D,Calcitrol,Zinc.adt. awm tel hi ei a ngai bik ani.

Zeng/damlo mu reng tan erawh chuan Calcium ei vak vak hi chu a tha leh silo,kal(Kidney) ah lungte a siam vat thin,chuvangin kan taksa tan hian hmanna a tam lutuk a,kan ei tlem chuan thluakin kan ruh ami hi a hmang ve leh mai thin a,ruh chuan Calcium alo tlachham hret hret a,a tawp ah phei chuan alo thawrawng deuh thaw hial thin.Red Indian ho chuan Artui,Sava tui te hi a kawr dahkhawmin an rawt sawm leh vek a,an fate an eitir thin ani.Artui kawr te hi alo chan theih nachhan chu Calcium vang ani a,chuvangin kan mamawh tawk hi kan ei meuh lo niin a lang.

Thluak hi a fingin computer chak tak ang hi a ni mai a,taksa mamawh chu a ngaihtuah nghal zung zung mai ani.Entirnan,mi thisen hmu ngai lovin a hmuh thut a,thisuk a neih hian,taksa a thisen dawt zawng zawng kha a var(zau) ta huau mai a,ke lamah a awm ta vek mai a,chu chu thluak in a thalo tih hriain a tluk tir ta vat mai thin,mi a khampheia a awm chuan lungphu tlemte pawhin thluak a thleng thei a,chu chu a tum ber ani.Mi thisuk nei hi dawmding reng ila,a vanduai chuan thihna hial a thlen thei ani.Chuvangin thisuk nei a tlute,thil rapthlak tak hmuh thut leh hriat avang tlu te hi kaih thawh loh tur ani,an harh hunah an thoharh ve leh mai ani,kan taksa hi ropui leh maktak mifing mihrinnain a chhut chhuah phak loh ala ni a,Pathian phei chu chhut chhuaha hisap phak anilo tih i hre thar leh ang u.

(Source: Hriselna Huang)

THISEN SANG AWMTIR THEI TU

Thisen tisang theitu hi chi hnihah ṭhen a ni a, chungte chu:

1. Tihdanglam theihloh

i) Kum- a lo upatin BP chu a lo sang ve mai ṭhin.

ii) Inthlahchhawn.

II. Tihdanglam theih chi te:

i) Thau lutuk (Obesity)

ii) Chi ei tam lutuk (High Salt intake)

iii) Thau ei hnem lutuk (Saturated Fats)

iv) Zu in tam lutuk (High alcohol intake)

v) Mei zuk.

Thisen sang chu engtin nge a lanchhuah ṭhin?

= i) Lu na an nei a, zingah chal bawr vel hi a na deuh ngut ngut ṭhin.

ii) An chau ngawih ngawih ṭhin.

iii) An zawi em em bawk ṭhin.

iv) Hnara thisenzam te thisen nakna chak lutuk vangin an lo thler a, hnar a lo thi vak ṭhin a ni.

v) An awm te a lo na vawt ṭhin.

vi) An thaw te a lo hah a, a chham bawk ṭhin.

vii) An khawhmuh a lo fiah lo a, mitdelna hial a thleng thei ṭhin.

viii) Kal (Kidney) a khawih tel chuan zanah zun an cheh a, zun an lo ngah a, a chang phei chuan an zun a lo thi hial ṭhin.

ix) Thluak lam a khawih chuan thluakin a mamawh ang tawk thisen a hmu lo va, taksa peng ṭhenkhat te a lo zeng phah hial ṭhin a ni. A khawhmuh te a lo fiah lo in an ṭawng te a tibuai a, nikhaw hre lovin an let der ṭhin.

Thisen sang lakah hian engtin nge kan inven theih ang?

= Thisen sang neihloh i duh chuan heng a hnuaia mi hi zawm i tum dawn nia.

i) I taksa rihzawng chu a tawk chiah tur a ni (Kum leh sangzawng phu tawk)

ii) Chi ei insum a pawimawh hle.

iii) Zu inhnem loh a ṭha.

iv) Zial leh sahdah rawng kai reng reng tih miah loh a ṭha.

v) Exer lak ṭhin a pawimawh hle, ni tin emaw regular taka lak a ṭha, phur chang changa tihngek hi chu a ṭhat tho laiin a ṭangkai zual lem lo.

Engtin nge thisen sang chu kan enkawl ang?

i) Khilai chunga point 5 kan sawi takte khi zawm a pawimawh hle.

ii) Anti Hypertensive Drugs : Damdawi reng reng hian thisen sang a tidam thei lo a, a thunun (control) mai chauh a ni. Chuvangin damdawi ei hnua BP a lo ziaawm tak viau pawn damdawi chu ei chhunzawm zel tur a ni a, damchhunga ei a ngai tlangpui ṭhin.

(Source Hriselna Mag.)

Tui tla thi Anga Lang Chhanhim Dan

Tui tla chu tuia a la in chiah reng chuan, hrui-zenin emaw, tiangin emaw, vaukamah hnuk chhuak ang che. Lawngleng a remchan chuan hman tur a ni. Vaukam in thlenpui hunah chuan hetiang hian enkawl tur a ni.

1. Tui tla chu bawhkhuptir la, a ka a tui leh bawlh-hlawhte chu a rang thei ang bera tih chhuah sak tur a ni.

2. Kutzungpui leh zung-chal hmangin a lei chu pawh chhuah sak la, a theih chuan a lei dawm nan puan them hul hmang ang che.

3. Ka leh ka chuktuah a ham tur. Tui tla chu a thawk tawh loh chuan, a zangthalin mut tir la, a khabe chu kaih vanva dak sang ang che. A hnarah nghet takin dawm la, zawi te tein a ka chhungah chuan ham la, minute khata vawi 15 aṭanga vawi 20 thleng ham tur a ni. Hei hian a chuapte a ham puar ang a, chu chuan a thisen a kal ṭhattir thei ang. Duh zawk chuan ṭhelret dawt (tube) a hman theih bawk, tui tla kaah chuan hnawh lut la, phui takin a hmui chu hup la, a chuapah chuan boruak chu ham lut ang che.

4. Lung zawna nem tur a ni. A lungphu a chawlh chuan ka leh ka chuktuaha ham kha chhunzawm zel tur a ni a, chutih lai chuan mi dangin a awm ruh lai tak zawnah kut phahin minute khata vawi 60 a rangin lo nem sak tur a ni. Nema thlah dula nem leh tur a ni tih hriat tur a ni.

5. A rang thei ang bera ruang latu koh tur a ni a, damdawi in hnai berah lak luh vata damdawi lam enkawlna ṭha tak hnuaiah dah vat tur a ni.

6. Lum taka enkawl tur a ni.


(source Hriselna Mag.Oct 11)

Khawihli

Khawihli hi Mizote zingah a tam ve hle a, puitling zingah chuan vawikhatmah la vei lo chu mi tlem zawk an nih a rinawm. A awm duh bikna hmunte chu ring te, dar te, hmai leh mawngtamah te a ni a.

A lo lan dan : A tirah chuan hmun zimteah a lo ruh bikin a lo na vang vang a, ṭhang lian zelin a lo na tial tial ṭhin a ni. A lo vung a, a sen deuhin a sa hat hat ṭhin a, hnai a lo insiam tam dan azirin a tur zual sauh ṭhin a ni.

A enkawl dan : Khawihli hi na viau ṭhin mahse mi tam zawk chuan kan ngainep a, natna dang ang bawka mahni duhdan dana enkawl kan ching a, hei hi a ṭha lo hle a ni. Khawihli chu tuilumin deh ṭhin tur a ni a, a lumna chuan khawihli-a thisen zam kalte a tilian a, thisen tam zawk a lo hmuhin a lo dam hma zawk dawn a ni. A nat zual viau chuan na-chhawkna ei pawh a ṭul ṭhin a, amaherawhchu, a nat lutuk hunah ei zin viau a ngaih dawn avangin a ei dan tur tawk thuah mi thiamte rawn a ṭha. Tin, a dam leh vat beisei avanga mahni rin anga lo inenkawl hian a tizual thei a ni tih hi hriat reng tur a ni.

Khawihli kan vei chuan damdawi in-ah kalpui a, mi thiamte rawn vat a pawimawh ber a ni. Tin, anni’n damdawi leh thil ṭul min rawn ang chu rinawm taka zawm a ngai a, tuiluma deh tihte pawh hi tonsil na enkawlna atana tuiluma hrawk ṭhuah tih ang deuhin ho te nia lang, ṭangkai tak si a ni tih hriat reng tur a ni. Khawihli enkawl nan hian Penicillin lam chia inchiu te a ṭha hle a, vawi 3/4 vel han chiu hnu hian a ziaawm duakin a lang ṭhin a, a tawk dan tur hre ve lo tan chuan duhtawk mai a awl hle a, hei hi a pawi hle a ni. Hetia a hil duak thleng chauhva hman a nih hian khawihli siamtu natna hrikte kha an thi kim ṭhin lo va, chumi lo thawk leh chuan taksa hmun dangah khawihli a rawn siam leh ṭhin mai bakah kan enkawlna pangngai kha hmang nawn leh dawn ila, a hneh har bik tawh ṭhin a ni. Chuvangin, eng damdawi leh eng chen nge hman tur tih thu-ah mi thiamte rawn ngei ngei ṭhin tur a ni.

Tin, khawihli chu a ṭuah hunah damdawi inah ngei hnaitir tur a ni a, hei hi a chhan pawimawh ber chu a thianghlim a ngaih vang a ni. Mahni inlama tih ve mai hi a pawi em em a, sakawrekhrik a luh mai chuan inchhan hman a nih dawn loh avangin fimkhur em em tur a ni. Tin, a dam chian hma chuan ni tin tihfai a ngai ṭhin a, hei pawh hi ngaihthah mai loh tur a ni. Tin, khawihli hi mi naran mai bakah zunthlum vei zingah a awm duh bik avangin zun ekzam-tir a pawimawh a, zun chu a lo thlum a nih chuan enkawlna lak nghal vat tur a ni.

Zun-in.

By Mta Chhakchhuak in Hriselna Huang

Zun-in hi mi tam takin kan hre tlangpui awm e.

Mi tam tak chuan a vei pawh kan vei tawh ngeiin a rinawm a. A lo awmna chhan tlem a zawng i lo ngaithla teh ang u.

Mi hrisel pangngai chuan ni tin litre 1 (khat) aṭanga litre 2 A (hnih leh a chanve) inkar kan zung chhuak a. Heng kan ram khawlum vak lovah te hi chuan litre 1 tling lo deuh hlek (800 ml) tal kan zun chhuah a ngai a ni. Kan thil ei leh kan chaw ei a zirin zun hi a tlemin a tam thei a, thlai leh thil thau lam pang kan ei tamin zun a titam a, sa leh chi lam pang ei tamin zun a titlem thung a ni. Hei bakah natna tam tak khawsik te leh zun kawng lampang natna a awmin zun a tlem a, hei hian zun tlemte kan pai kha a titak a, zun chhuah dawnin a lo na mai ṭhin a ni.

Kan ramah, a bik takin thingtlanga hna thawkah tam tak zun-in na chhan ni awma lang chu ni sensa hnuaiah hna hah takin an han thawk a, thlan a lo chhuak nasa a, nisatna hmun kher lo daihlimah pawh thlantla khawpa hna an thawh chuan taksa aṭangin tui eng emaw zat thlanah a chhuak ral a ni. Mahse, chutih lai chuan tlawmngaihna avang leh tuarchhelna avangte pawh a ni mai thei, tuihal viau mah se tui an in zen zen lo ṭhin va. Hetia kan taksa aṭanga tui chhuak hnem si hian kan zun a insiam tur a titlem a, zun a lo tlem chuan, a lo tak a, a rawng te pawh a lo sen thei hial a ni. Zun pangngai hi al vak lo, thur vak lo a ni a, mahse, hetia a lo tak hnuah hian a lo thur ta em em a ni. He zun thur tak hi zun kalkawnga a kalin a tina thei a, zun chhuah tur a tlem si a, zun a lo harin zun hma leh zun zawh hnuah te a lo nain zun-in kan lo nei mai a ni.

He natna laka invenna ṭha ber chu tuisik thianghlim tam tawk in a ni. A bik takin thlan chhuah nasat lai phei chuan in tam lehzual tur a ni. Hei bakah hian awm hahdam a, zun-in nei ṭhin te phei chu nisa tak hnuaiah rei tak tak awm tur a ni lo va. Tui hi litre 2A tal zun-in veite chuan in tum hram hram tur a ni. A ṭhente chu kan tui in pawh a hal khat viau a ni thei e, nimahsela taksain a mamawh miau avangin tui in tam hi damdawi ṭha tak a niin, natna hrehawm tak lak aṭangin min veng thei dawn a ni.

A chunga kan sawi tawh ang khian zun hi taksaa thil mamawh tawh loh, paihchhuah a ni a, khawl ropui tak ‘Kal’ (Kidney) a inthlifim a nih avangin heng kal lam pang natna veite chuan zun-in hi an vei duh em em a ni. Chuvangin khawsik emaw, zunkawng lampang fel lote tan chuan mi thiamte rawn vat tur a ni.

Tin, zun-in hi kal lam natna ni kher lem lo, heng natna hlauhawm tak tak V.D. (Venerial Disease), Syphillis, Gonorrhoea, hmeichhiat/mipat na aṭanga natna ṭha lo veite hian zun-in hi an insawiselna lang hmasa pawl a ni duh fo bawk.

He natna hi a tirte a inenkawl chuan tihdam leh mai theih natna a ni a, amaherawhchu a awm leh nawn duh khawp mai.

(Source hriselna Mag.)

Zun-in.By Mta Chhakchhuak in Hriselna Huang


Vanram a hla lo.... By; Ṭka Hnamte

A sam chu a nu chuan mawi deuhin a tawnsak a, a kawr zinga a duh ber mai chu a ha a. Chu kawr a duhna em em pawh a suihna a awm vang a ni.
Phur takin a insiam a, vawiin chu an sikulah ‘Pate ni’ (Daddy’s Day) an hmang dawn a, hei vang hian a phur em em mai a.
Kal hlan a nghahhlelh viau laiin a nu chuan kal lo mai se a duh viau thung a. Pa hruai tur a nei si lo a, naupang dangte chuan an hrethiam ve dawn si lo a, an hmuhsita an nuihzat a hlau a ni.
Mahse, chu hmeichhe naupang chuan kal a tum nghet tlat mai a. Mi ngaihdan tur kha a ngaipawimawh duh lo, a hun a thlen chuan a sawi tur a hre lawk vek tlat.
Heti tak hian inringtawk mahse a nu chu hlauhthawnna hlirin a la khat thung a. Hetiang hun a hmachhawn tur hi a huphurhpui em mai a, sikula kal ve lo mai tur chuan a ti leh a, mahse a hlawhchham chiang hle.

A fanu chu sikul lam pan chuan a liam ta a, a sikul kalpuite hnena a pa, hmuh theih loh, rawn be ngai lo chanchin sawi hun chu a nghakhlel tawh em em mai a.
An sikul a thleng a, naupang dangte chu an pate chuan an kalpui hlawm a, thutthlengah chuan an lo thu thup mai a. Naupangho lah chuan nuam an ti a, an phawklek tlang hlawm hle a.
Hun an hmang tan a, zirtirtute chuan naupang chu pakhat te tein an kochhuak a, an pate chu midang hnenah an hmelhriattir a, chumi zawh chuan an pate chanchin an sawi zui zel a.
Naupangho chu a indawtin an rawn ko zel a, phur takin an pate chanchin chu an rawn sawi zel a. A tawpah zirtirtute chuan chu hmeichhe naupang chu an rawn ko ve ta a. A thiante leh an chhungte chuan an en thap mai a. A pa chu an zawng ruai hlawm a.
“Khawiahnge a pa hi a awm ve a?” mipa naupang pakhat hian a rawn ti lang lang a.
Naupang dang pakhat chuan, “A nei ve lo aniang,” a lo ti vat a.
Tlarhnung atang chuan pa pakhat hian ring deuhin, “A pa hi a laktlak vak loh aniang. Mahni fanute tawiawm nachang pawh hre hlei lo,” a lo ti ve leh bawk a.
Chutianga an tawng vel chu hre vek mahse eng vakah a ngai duh miah lo a, dawhsan lam chu nui sang chung hian a pan phei a, a thiante chu a nuih ver ver mai a.
Dawhsanah chuan a ding a, a kut chu hnunglamah a suih a, mipui chuti zat hmaah chuan ding mahse huphurhna a nei hauh lo a. A insiamrem zawh chuan muangchangin a rawn tawngchhuak ta a.

“Vawiinah ka pa a rawn tel ve thei lo a, mi tam takin a awmna in ngaihven hle tih pawh ka hria a. A rawn tel ve theih loh chhan chu a awmna a hlat em vang a ni a. Ka bula awma, helaia rawn tel ve pawh a chak em em tih ka hria,” a ti phawt a.
“Amah chu hmu lo mah ula, ka pa chanchin hi hrilh ve hrim hrim che u ka duh a. Eng ang takin nge min hmangaih tih hi in hriat ve ka duh a ni.”
“Ka pa hian thawnthu min hrilh te hi nuam a ti em em a, thirsakawr chuan dan te min zirtir a. Rose par sen mawi tak min pe thin a, lehkhachaih chaih dan te min zirtir thin.”
“Ei tur tui tak tak te min leisak thin a, vur te kan eidun thin a. Tunah hian ka pa chu hmu thei lo mah ula, in hmaah hian keimah chauhin ka ding hauh lo ania. Ka pa chu hmun hla takah awm mahse ka kiangah a awm reng thin tih ka hria, amahin min hrilh tawh tlat. Ka thinlungah hian kumkhuain ka pa chu a awm reng ang.”
Chumi a sawi zawh rual chuan a kut te tak te chu a la chho a, a awm zawnah chuan a dah a. A kawr duh ber chhanah chuan a thin phu dup dup chu a hre thei a.
Mipui hnunga ngawi renga ding, a nu mittui chu a far zung zung mai a. A fanu chu chhuang takin a en ngawih ngawih a, a kum phu loin a kamchhuak chu ropui a ti hle mai a.
Hmeichhe naupang chuan a kut chu a la thla leh a, mipui lam chu a en ran mai a. Zawi deuh sap hian thu a sawi zawm leh nghal a.
“Ka pa hi ka hmangaih em em a, ka tan chuan arsi eng ber a ni a. Theih se chuan tunah hian ka bulah a rawn ding ngei ang a, mahse vanram chu hmun hla taka awm a ni si a.”
“A chang chuan ka maimitchhing a, ka bulah hian a awm ve niin ka hre thin,” tih pahin a maimitchhing nghal a, a mitthlaah chuan a bula a pa ding chu a hmu zui a.
A nu chuan a bul vela awmte chu a en a, naupang leh puitlingte pawh chu an lo maimitchhing ve vek tih a hmu a, mak a ti em em mai a.
Chulai hmuna awmte rilruah chuan eng nge awm tih leh eng nge an hmuh tih chu tumah an inhriatpui lo. Thawm chu a reh chiang hle a, tumah han che vel pawh an awm lo.
Chutianga a reh thap lai chuan hmeichhe naupang chuan zawite hian, “Ka pa, ka kiangah i awm tih ka hria e,” a rawn tichhuak a.

A hmaa ringhlel leh nuihzat deuha chu hmeichhe naupang lo thlirtute chuan an rilru an thlak chiang tawh hlawm hle mai a. Rinhlelhna emaw, hmuhsitna emaw a awm tawh reng reng lo. An zavaia an maimitchhin daih hlawm avangin hmeichhe naupang hmaa dawnkan chunga rose par sen lo awm pawh chu tu dah nge tih sawi thei an awm hauh lo.
Chumi nia kalkhawmte chuan vanram chu hmun hla taka awm a lo nih lohzia an hrechhuak thar chiang hle.